Kąsk prôwdë prôwdzëwi ò Kaszëbach…

Kòmiks Naga prawda o Kaszubach i ich ziemi, wëszli spòd rãczi Tomasza Meringa, mô bëc zôczątkã całi kòmiksowi serie, co mô òpòwiadac ò dzejach Kaszëbów – kąsk na pòwôżno, kąsk do smiéchù, kąsk historiczno, kąsk bôjkòwò… Kò brëkùjemë… jakbë to rzec… dobrzińcówwëdôwców… jaczi bë bëlë zajiteresowóny… Në, wiéta doch ó co jidze… Tómkòwé dokôzë móże nalezc chòcbë na starnie MERING.PL


Dlô tëch, co nié le òbrôzczi lubią òbzerac, ale téż dlëgszé tekstë czëtac – mój stôri esej ò pòchôdanim pòzwë Kaszëbë:

Co znaczi pòzwa Kaszëbë (Kaszëbi), më Kaszëbi, mómë dôwno zabëté… në chòba że dómë wiarã jednémù chlopòwi z Wiôldżi Wsë, co zapisôl ks. Bernat Zëchta w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej (t. II, s. 144):

(…) pewien stary Kaszuba tak mi tłumaczył jej pochodzenie: Kaszuba stoi twardo przy swej wierze i mowie, a nawet, jeśli trzeba, każe ubić się (= każ ùbic mie), ale od swego nie odstąpi.

Z negò „ùbicégò” wëszczérzôl sã Florión Cenôwa w Rozmòwie Pòlôcha z Kaszëbą (1850):

Jo, Panie, ë mój òjc, co béł bògati, bò miôł sztërë wòłë ë sztërë kònie, a mieszkôł wiele lat w jedny wsy kaszëbsczi, dze béł przësãżnym, narechòwôł dwòjaczëch: jedny są Grëbi, a drëdżi są Fejn Kaszëbi. Grëbi są ti, co ni mają swòjich przëwilejów ani taczëch łask òd Pana Bòga, jaczé mają Fejn Kaszëbi, chtërny przez swòje mãstwò, co je napisóné w ksãdze Chronikòrum kaszëbsczé, tomie II, zeszëce 30. na stronie 179, a to w te słowa: Nama jich kôżë bic, a wszëtczëch ùbijemë – wieczny sobie zaszczët ù całégò swiata zrobilë. Stąd pòwstało nasze Każebi czëlë Kaszëbi.

Cenôwa sã wëszczérzôl kò wedle niegò:

Kaszëbi je nasze przezwëstkò, chtëré pòlsczi kanonik Bògùchwôł w Pòznaniu dlô nas wëmëslëł, ale Słowińcë je nasza starodôwnô, prôwdzëwô nazwa, jak më sã sami jesz pò dzys dzéń nazywómë.

Nen Bògùchwôł – kronikôrz z XIII stolata, wierã jakno pierszi, próbòwôl wëdolmaczëc znaczenié pòzwë Kaszëbi. Równak „nie kôzôl” najim przódkòm ani se ani swòjëch wrogów bic, le mielë òni kasać huby, to je swòje szëroczé ruchna w gùbë ùkladac.
Pòstãpny pòlsczi kronikôrz Jón Dlugòsz mést przepisôl no wiadlo òd negò pierszégò, a tak bez wiela stolatów ùczali (chòcbë Tomôsz Kantzow a Aleksãder Hilferding) no pòwtôrzelë. Kò pisôl tak jesz Aleksander Brückner w Słowniku Etymologicznym języka polskiego (1927):

Kaszuba, kaszubski, kaszubszczyzna, nazwa ostatka Słowian pomorskich, niegdyś Notecią od Polan przedzielonych, pochodząca z 13. wieku; nazwa od ubioru – por. Kabatkowie (chociaż to znacznie późniejsza nazwa), – od szuby (p.), z przedrostkiem ka-, o którym p. pod kacap.

Nen przërostk ka- òznôczôl cos wiôldżégò, zgrëbialégò, tej Ka-szuba to je czlowiek, jaczi nosy wiôlgą szubã „wielki kożuch”. No ka- nie bëlo nick dobrégò, le prawie procëm –nacéchòwóné bëlo wëszczérgã.
Wiôlgą lëteracką mòc mô na „kòżuchòwô” etimòlogiô, kò mómë w naju rodny pismieniznie czile legeńdów, dze w niebie, kòl stwòrzenim swiata, jeden rozgòrzony chlop riknąl do Stwórcë: A ka szuba!? – Dze szuba!
Czej më jesmë kòl òbleczënków najich przódków, tej wôrt je téż nadczidnąc, że nié le òd „szubë” czë téż „hùbë” pòwstalo naju miono. Kò Wiktór Czejewsczi wëwòdzyl naju miono òd kòzy szubë, a Franz Tetzner òd lëtewsczégò slowa kuzas, co znaczi kaftón.
Nen Tetzner, XIX-stolatny niemiecczi etnografa kòmbinowôl z rozmajitima jãzëkama, jaczima gôdô sã na wschòdze, kò pisôl ò lëtëwsczim slowie kuzabas – tuta z òlszëwi kòrë do zbéraniô jagòdów, wëtrëp a westrzédny dzél żarnów; malorusczim kozub – wiôlgô czipa; pòlsczich kazub, kozub, kazubek, kadłubek – czipa z łëka abò kòrë.

19 strëmiannika 1238 rokù…
malënk: Tomasz Meringa

Kò móże pò prôwdze naju pòzwa je z cëzy mòwë wzãtô? Szëmón Matuszôk sparlączil lacyńsczé slowò casa to je pò pòlskù „kasza” z niemiecczim hube – chëcz kòlonistë, co mialo dac kaszhuba. Z ną „kaszą” mô naju skòjarzoné W. Hanow, jaczi ùrobil slowò Kassabiten – nibë òd tlëczeniô kaszë, jaką rôd jedlë naju przódkòwie. Nym szlachã szed téż Tadeùsz Hładczi, jaczi w pòwiescë Władca Nawi (2005) pisôl ò Kaszolubach. Bédëjã ną pòwiesc wszëtczim, co lubią fantazy. Czegò tã ni ma? Weles, Rzimianowie, swiãti Graal, skôrb Swiątnicë Szalomóna…
Në, lepi òpasowac, móże pò prôwdze jesmë zadżinionym plemieniã Jizraela (kò Kaszëbë wedle F. Cenôwë a Alozégò Bùdzysza to Swiãtô Zemiô), czë pòtómkama lëdów Gušanin czë Hašjabin, co są zapisóny w pismiónach al-Masudi’ego. A móże, jak piszą Max Vasmer ë Heinrich Kunstmann wzãlë më pòzwã òd Kasopajów, jaczi mieszkelë w Epirze, a pòtemù wëcygnãlë nad Bôlt?
Za czim szëkac tak dalek, kò Kaszëbi to Kiszybi czë téż Kiszubi to je Kizyni-Luticë (Chiżanie) ò czim pisôl Adóm Naruszewicz, a Samùel Linde dodôwôl: Kizyni + Hube, to je z niemiecczégò sztëk gruńtu, co dôwô Kiszubów.
Abò téż jesmë pòtómkama plemieniô Ùbi, ò czim w XIX stolatim pisôl ks. Jón Guszkiewicz w ksążce Słowo o praojcach (1875). Hewò wôrt sztëczk z jegò dokôzu zacytowac:

Głośny jest w dziejach naszych Jaksa „pan serbski” herbu Gryf, którego przodkowie panowali „w Serbii”, a ich potomni „w Kaszubach”. (…)
To pewna; że wyraz „kaśni” oznacza „dawni”: więc nasi lebscy „Kasz-Ubi” są dawni Ubi, i niezawodnie Serbi:
Bo równoczesna wśród ludu i pisma znana piosneczka o Ludgardzie nieszczęsnej Przemysława „pogrobowca” żonie powiada: że żałośliwa dumała o rodzie swym syrbskim; a dzieje rzeczą, iże jej rodzic był Mikołaj Barwinowicz książę kaszubsko słópski.

Tak tej jesmë më z Serbama (Ser-Ùbama) krótkò kréwny, kò më a òni z Ùbów jesmë.
Czekawą teòriã na pòchôdanié naju pòzwë zaprezentowôl Léón Stoltmann, jaczi w ksążce Tajemnice Wenedów, Circipanów i Kaszubów. Orientalny rodowód nazwy Kas(z)ub (2010) ùdokôzniwô, że slowò ‘Kaszub’ wëszlo òd arabsczégò slowa kasub, co òznôczô ‘tegò, co wiele zarôbiô’, czë téż persczégò kasebczlowiek jinteresu’. Teòriô czekawô a wôrtnô rozmëszleniô…
Na kùńc negò etimòlogicznégò przezérkù chcemë jesz na sztócëk wrócëc na Kaszëbë, to je na zemiã dze są snôdczé wòdë, jaczé zaroslé są wësok trawą – no dolmaczenié dôl nama ks. Stanisłôw Kùjot, ë wierã dzysdnia wikszosc badérów cziwiô glowama nad tima slowama: „Jo, jo, ten cë mô pewno prôwdã”.

Pëtaniów skòpicą: co bëlo pierszé pòzwa zemi czë lëdu? je to rodné nôzwëskò czë rągadlo? je starożëtné czë dëcht nowé? a co pò prôwdze òznacziwô?

W Dzéń Jednotë Kaszëbów 19 strëmiannika 2020 rokù

Dżon Hallerczik…

Z leżnoscë 100. roczëznë Zaslëbinów Pòlsczi z mòrzã przedstôwiajã dzél 1. kòmiksu Dziwne przygody „Dżona Hallerczyka” na wojnie. Jegò aùtorã je Kamil Mackiewicz, jaczi narisowôl m.jin. kòmiks Przygody Szalonego Grzesia. Kòmiks bél dóny do smarë w pismionie „Straż nad Wisłą” (Organ Związku Hallerczyków, z. I, rok III, 1922 r.). Chca bë sã wiedzec, jaczé nen Dżon miôl pózni przigòdë, chòcbë, czë bél 10 gromicznika w Pùckù, równak „Straż” nie bëla dali wëdôwónô.
Jinszé numrë „Straży” nalézeta na starnach Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej.

Ò kòmiksach, w chtërnëch móże nalezc jaczé kaszëbskò-pòmòrsczé wątczi pisôl je TUWÒ.

“Naju krëwia” pò serbskù

Latos Gwiôzdór przëniós mie pòd dankã bëlny darënk: dolmaczënk mòjégò òpòwiôdaniô Naju krëwia. Wiôldżé Bóg zaplac Duszanowi Pazdzersczémù!

Руман Джижџун

Наша крв

превео с кашупског

Душан-Владислав Пажђерски

 Хоћете још крви? Хоћете. Да. Кажете – не. Да, кажете, а повраћате. Падате у несвест. Крвавицу нећете да узмете у уста, али крв хоћете. Да, да. Нема шта да се прича, не треба се стидети, животиња коју тражите по програмима за крвавицу. Тражите је на вашим интернетима. Али само да буде што даље од вас, што даље. Ипак нећете да осетите њен мирис.

Ја волим крв. Пуштали су ми крв. Пробао сам крв. Чуо сам крв. Несвесно и свесно. Да бих могао да живим.

У крвавом, безгрешном и благословеном акту сам створен. Са уздахом, јауком, у том првом жудном болу су ме створили прави отац и права мајка. Тако су рекли. Тако сам чуо. Да ли је то истина? Ако можда свештеника за време тог акта и није било, Бог је био. Сигурно је био. Јер ја постојим.

У крви сам рођен. У болу. Јауку. У бесвести видљив и крвав. У забораву. У ужасу мајке која је видела онај крвави траг на мојој глави. Хвата бројаницу и крије се у молитви. На четири године. Тада умире. Такву су је запамтили. Црну, скривену у углу собе. Стару, наборану, у молитви, магловиту, загледану у слику Ченстоховске Богородице. Која се моли за моје здравље. Због мене је пребирала црна зрнца бројанице.

Са пет година сам пробао крв. Пао је пуцањ. Убио сам брата. Због играчке, коју сам дечјим, немирним и похлепним рукама ухватио. Паде пуцањ. Срце препуче. И запече ме савест. Из очеве, шумарске пушке убих свог малог брата. Мог малог брата! Боже!

Да ли је мој отац помислио на њу, када је једанаест година касније падао погођен немачким мецима у Пјашњици? Да ли је мислио о напуњеној пушци, коју је после лова, у салону, оставио на столу, а сам поносно отишао да черечи дивљу свињу? Да ли је мислио на мене? Да ли је помислио на несвесног убицу? Да ли је мислио на своју жену, што се у вејровском затвору распитује за њега код немачког стражара?

Да ли је мислио, када је са осталима лежао у крвавој јами? Да ли су му на очи, отворене од ужаса сипали песак? А можда није био ужаснут? Можда је био миран. Радознао, шта то тамо, горе, у модрини, над тим ногама вреба?

Ја се сећам. Свега се сећам. Био сам тада тамо са мамом. Пред затвором. Вејровским затвором. У униформи на дугмад, украшеном пољским орловима са круном. Млади јунак. Млади глупан. Стајао сам тамо пред Господом. Тако мален, пред његовим погледом. Престрашен. У страху. Тада је Господ био он. Онај немачки стражар, који је имао право да ме ошамари.

– Ду полнише швајне! – зарика. – Вег, вег.

Тада је то било његово право. Мој је био само бол. Мој је био ужас. Мој је био гнев. Огроман гнев. Огроман страх. Моја је била крв, која је текла по уснама сузним трагом. Мамине су биле сузе, немоћ и кришом прошапутана молитва.

Сећам се оних гласних пуцњева, које смо чули док смо се враћали путем кући. Сећам се мог страха и необично смиреног маминог шапутања, „и упокоји га Господе, упокоји га Господе”. Она је чула, осећала, видела? Она је знала. Она је добро знала. Она је пре сазнала. Прочитала је из очију стражара у вејхеровском затвору?

– Тата неће доћи кући – рекла је мојој сестри, која је ишла за нама кући. – Неће се вратити… Крв је бризнула. Његову крв је упила шума. Његова шума. Вољена шума.

Њих две су клекле једна поред друге у сузама и целу ноћ се молиле уз круницу. Болна молитва уз бденије. Крвави зној у пјашњичком Врту Гетсеманском, који тече по очевом челу, крв која прска, на пјашњицкој Голготи из његовог, оловом пробијеног бока. Из његовог крика, из његовог бола, из његовог последњег, савест разарајућег, сећања на пушку, коју је у дневној  соби тада оставио, а сам је са поносом ишао да черечи дивљу свињу.

Continue reading ““Naju krëwia” pò serbskù”

Pòlanów – swiãtô góra

Swiãtô Pòlanowskô Góra to pëszny a czekawi môl. Miészają sã tã rozmajité historëje: kaszëbskô, pòlskô, niemieckô, ùkrajińskô a nawetkã òrmiańskô… Je to môl, dze spòtikają sã religie: katolëckô, prawòslawnô, ewanielickô… Môl, w chtërnym czëc je (a widzec) wszelejaczé lëdzczé mòwë…
Hewò krótkô òdjimkòwô relacjô z Òdpùstu Matczi Bòżi Wastny Pòmòrzégò.

Continue reading “Pòlanów – swiãtô góra”

W roczëznã narodzeniô Floriana Cenôwë

Malënk J. Kòzlarskô

W dzéń sw. Floriana, 4 maja 1817 rokù, w Slawòszënie narodzyl sã Florión Cenôwa – òjc kaszëbsczi pismieniznë, gazétnictwa, fòlkloristiczi, kaszëbsczégò nôrodu…

W pòlsczich cządnikach z XIX stolata dosc wiele ò najim Florianie mòże nalezc. Hewò notka z cządnika „Czas” (nr 157, Kraków 15 lipca – sobota 1866 r., s. 3.):
Continue reading “W roczëznã narodzeniô Floriana Cenôwë”

Kamerdiner – recenzjô

Më, Kaszëbi, jesmë lëdzamë spòkójnyma a pògòdzonyma ze swiatã, jaczi je wkól nas. Żebë naju rëszëc (pòrëszëc, wzrëszëc), to mùszi narobic fëst trzôskù, chòcbë… robiącë ò nas film. Dôwno westrzód naju to nie dalo tëli pòrëchù, jak w séwnikù 2018 rokù, czej na kinowé ekranë trafil dlugò żdóny „Kamerdiner” Filipa Bajona.

Plakat filmu ‘Kamerdyner’, proj. Andrzej Pągowski / Materiały prasowe

Trzeba rzec, że no dludżé żdanié bëlo fùlné nôdzeje na bëlny film ò naju spòlëznie. Czej kùreszce më sã dożdalë, to dostelë më… në prawie co? Wedle mie dobrze (leno?) wëmalowóny òbrôz kaszëbsczégò swiata pierszi pòlowë XX stalata. Blós żôl, że brzadë naju kùlturë z ny drëdżi pòlowë negò stalata nen òbrôz falszëją. Przede wszëtczim jidze tuwò ò dobiér kaszëbsczich spiéwów. Kò ne piesnie nijak ni mòglë bëc spiéwóné ani w 1909 ani w 1920 rokù. Co wicy, chòcbë taczé „Kaszëbsczé jezora” czë „Tu je nasza zemia” nie są lëdowima, leno aùtorsczima kòmpòzycjama. Jo, jo, pòlsczémù widzowi to nie mdze wadzëlo, fòlklor jak fòlklor, ale mie ne wëzwëskóné piesnie zrobilë nerwés. Jistno bél jem nerwés widzącë Kaszëbów w terôczasnëch swietlëcowëch strojach… Dzãka Bògù a mòntażisce, jak chùtkò sã na ekranie pòjawilë, tak flot zdżinãlë.
Jinô sprawa, jakô mie sã w nym bajonowsczim òbrazu nie widza: dze pòdzalë sã ewanielicë? Doch w nëch czasach na Pòmòrzim religiô bëla dlô lëdzy wôżniészô jak nôrodnosc. Co wicy to prawie religô, nié jãzëk, nié etniczné pòchôdanié, definiowa pòczëcé czim jô jem…
Jinëch felów a niezgódnëch z faktama rzeczi je jesz wicy – chòcbë stojącô na sztrądze zniszczonô sanitarka. Bëlë òbczas pierszi swiatowi wòjnë jaczé bitwë na kaszëbsczi zemi?
Tej co, wôrt òbezdrzec nen film? Pewno, że jo! Przede wszëtczim dlô pësznëch òbrazów, dlô baro bëlny achtorsczi grë a dlô fabùlë. W niejednëch recenzjach nalezc móże rozczarowanié grą Sebastiana Fabijańsczégò (Mateùsz Kroll) – wedle mie jegò kreacjô bëlno òddôwô kaszëbską dëszã, bez protestu bierzącą, co swiat mù dôwô. Milotny wątk téż pòkazëje, jak kòchają Kaszëbi – baro widza mie sã scena, dze Marita (w ti rolë Marianna Zydek) pitô Mateùsza, co z nima mdze, a ten òdpòwiôdô krótkò: „nic” a tëli…
Symbòliczi w filmie nalézemë baro wiele: ùcékanié czasu, żdanié nó to, co mùszi bëc, kùńc znónégò, bezpiecznégò swiata…
Pierszi rôz, czej jem òbzérôl „Kamerdinera”, wëdôwa mie sã, że je òn taczi jaczis pòszarpóny, pòsekóny, le za drëdżim razã zrozmiôl jem kùńszt reżisera – je to logiczno, pòsklôdóny z môlëch òbrôzków, widzali òbrôz. Chòc kąsk za dludżi…
Czekawé jak nen film zrozmieją mlodi Kaszëbi – licealiscë, czë sztudérzë? Strzimią ne 2 a pól gòdzënë?
Mëszlã, że bez bëlnégò historiczno-kùlturowégò wprowadzeniô, nié le Pòlôszë ale téż nieòbeznóny z nają kaszëbską, zapëzgloną historëją, Kaszëbi, mdą mielë klopòt ze zrozmienim negò dokôzu.
Òglowò dôwajã 5 z dlllllllludżim minusã.
Terôzkã bierzã sã za czëtanié pòwiescë, kò akcjô dzeje sã w mòjëch stronach – Starzëno, Starzińsczi Dwór, Klanino, Krokòwa, Piôsznica… a żdajã za telewizyjnym serialã. Je wôrt!

Znajeta tak co: Bòżé Calo


Na Bòżé Cało mòżesz sã kąpac smiało – gôdô przëslowié zanotérowóné bez ks. Bernata Zëchtã w „Słowniku gwar kaszubskich” (t. I, s. 51). Kò jô bë òpasowôl, doch gôdô sã téż, że kąpac sã móże dopiérze pò sw. Janie. Z jinszëch lëdowëch mądroscy ze zëchtowégò Słowôrza czëtómë: Pò Bòżim Cele bãdze cepła wiele. Je téż krótkô spiéwónka: Do Bòżégò Cała bãdã jô ce chcała, a pò Bòżim Cele taczich jak të wiele. 🙂
Leno tëli zapisôl ks. Zëchta ò nym swiãce, czedë wiérny wëchôdają z kòscolów a jidą szasëjama wsów i miastów, mòdlącë sã kòl sztërzech wôltôrzi. Przed niosącym mònstrancjã ksãdzã jidą dzéwczãtka, jaczé sëpią kwiôtczi. Tak mdą robilë bez calą òktawã, a tej na ji zakùńczenié w niechtërnëch parafiach na Kaszëbach je zwëk, że to co jima w kòszikach òstónie sëpią na ksãżi, jaczi mùszą jima zó to dac bómków.
Kòscolë, wôltôrze a droga procesji òbzdobioné są brzózkama. Në, prawie na roscëna je baro wôżnô w lëdowi kùlturze – kò wedle pòwiôstczi z Òsławë Dąbrowë dała céń Panu Jezësowi i za to dostała òbleczink. Przëslowié téż gôdô: Brzózka, wierzba i dana są w służbie ù niebiesczégò Pana.
Brzózka mô chronic lëdzy a jejich dodomë przed zlim, temù lëdze bierzą brzózkòwé wietwie òd wôltôrzi a zatikają za swiãtima òbrazama. Le do kùńca nie je to gwësné doch: Brzózka nie je pewnô przed złim. Temù móże lepi taką ùswiãconą brzózkã wzyc dodóm dopiérze na zakùńczenié òktawë Bòżégò Cala? Òkróm òchronë dodomù, brzózka je téż dobrô dlô zdrowiô: Brzozowé lëstë, a jesz te òd Bòżégò Cała, czëszczą krew, czej je w arbace pije.
Na zakùńczenié czekawinka: Hòstie mùszą bëc piekłé na brzózkòwim ògniu, bò brzózka nie dodaje niżódnégò szmakù.
A Wa? Znajeta jesz jaczé zwëczi zrzeszoné z Bòżim Calã? Żlë jo, tej piszta smialo.

Niżi czile òdjimków z Bòżégò Cala we Wejrowie:

Continue reading “Znajeta tak co: Bòżé Calo”

Zeloné Swiątczi – dżinący zwëk

Ùmajony dodóm na Zeloné Swiątczi A.D. 2018 r. Lesno gm. Szëmôłd, dodóm familie Pranczków. Bóg zaplac Karolënie Stankòwsczi za fòto.

Latos (2018 r.) Zeloné Swiątczi są 20 maja. Wszëtczim gbùróm, kò òsoblëwie je to jejich swiãto, WSZËTCZÉGÒ BËLNÉGÒ!
Przódë lat gbùrzë òbzdôbialë swòje dodomë kalmùsã a brzózką. Terôzka tak co malo chto robi (żlë mô chtos fòtografczi ùmajony chëczë, to rôd przëjimnã).
Badéra kaszëbsczich zwëków, Jón Patock, òpisôl no swiãto w artiklu „Zielone Świątki. Stare zwyczaje ludowe na Kaszubach i Pomorzu” („Od naszego morza. Ilustrowany dwutygodnik dla młodzieży polskiej”, nr 10, Grudziądz, dnia 21 maja 1931 r. Calosc nalézeta na Kùjawskò-Pòmòrsczi Bibliotece Cyfrowi).
Na zôczątk z negò artikla czekawinka zrzeszonô z jednym z zadżinionëch zymkòwëch zwëków: Continue reading “Zeloné Swiątczi – dżinący zwëk”

Ne starnë ùżëwôją kùszków (an. cookies). Przezérając je bez zjinaczi ùstôwù przezérnika dôwôsz zgòdã do jich spamiãtëwaniô.