Znajeta tak co: sw. Mikòlôj

Môta wa bëlno bótë wëczëszczoné? Czej jo, tej pòstawta je dzysô (5 gòdnika) na parapet a mdzeta gwës, że sw. Mikòlôj cos wama w nocë (6 gòdnika) do nich wlożi, nielósym wãdżel ë rózgã, a grzécznym co miodnégò. Równak na wiôldżé darënczi nie rechùjta, kò sw. Mikòlôj je biédniészi òd pòstacëji zwóny Gwiôzdorã (ale téż Gwiżdżã, Gwizdorã, Gwiôzdką, Panią Gwiôzdką czë Panëszką), co przëchôdô na wilëją Gòdów (24 gòdnika).

bot
Terôczas dzecë (a starszi téż) nie rozróżniwają sw. Mikòlaja òd Gwiôzdora. Dlô nich to je jedno – chlop w czerwionym òbleczenkù z biôlą brodą, do te jesz jezdzy saniama, jaczé cygną reniferë. Cëż, pòpkùltura dobiwô.
Przódë lat na Kaszëbach sw. Mikòlôj kòjarzony bél przede wszëtczim z… wilkama, chtërnëch bél òpiekùnã, ale téż przed chtërnyma bronil òn lëdzy. Ks. Bernat Zëchta pòdôwô w swòjim słowôrzu (t. III, s. 168), że mikòłôj to je ‘zły duch, fig. zły człowiek’ a mô na se czerwioné òbùcé, a dali sélô do zewiszcza ‘nikòlaj’ (t. III, s. 259-60), co òznacziwô kùlawégò diôbla, chtëren mieszkô w lese.

Mikòlôj je, jistno jak swiãtô Barbara (4 gòdnika) patronã rëbôków (chòc nie wiém, czë terôczas kaszëbsczi rëbôcë mają do niegò jaką tczã). Ks. Zëchta w tomie II swòjégò słowôrza pòdôwô taką żartoblëwą òpòwiesc:

Pewien rybak podcza burzy na morzu modli się:

Swiãti Mikòłaju,
Pòmóż mie do kraju,
Jedną Klarã móm,
Do klôsztoru jã dóm.

A gdy już było blisko kraju, odwrócił się od morza i rzekł chytrze:

Mòrze, mòrze kùsznij mie w rzëc,
Mòja Klara mòże doma bëc.
(Przymorze)

 

Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Znajeta tak co: Pùpa

franc

Ò pùpie dlô stôrégò brutmana (30 lat) i stôri brutczi (30 lat) pisôl jem ju rëchli tuwò. Przëbôczã, że pùpa dôrowónô je z leżnoscë 30 roczëznë ùrodzeniô brutmana czë brutczi, jaczi jesz nie nalezlë swòji drëdżi pòlowë. Zrobionô je z bëlnëch ruchnów – kò mùszi bëc pëszno òbloklô, żebë sromòtë nie bëlo. Wëpchónô móże bëc slomą, sanã, czë szôtorama. Dobrze je, żebë wszëtcë we wsë jã widzelë, temù nôlepi jã pòsadzëc przed dodomã na lawie. Pòtemù pewno sedzy biédnô dzes schòwónô na pszãtrze, abò w jaczi krëjamny jizbie. Nen wcyg żëwi zwëk znóny je w Lebczu, Strzelnie i Mierëszënie.
Òd mòji mëmë ë sąsôdczi ze Starzëna czul jem jesz ò jednym szpòrce, jaczi sã robi stôrémù kawalérowi na 30 ùrodzënë – wklôdô sã taczémù gãsé jajo pòd pierzënã, żebë nen so cos wësedzôl… Jesz dze jindze dôwalo sã za taczégò bëńlã na mszą…
A móże jesz w jaczich wsach je pùpa znónô, abò są jesz jinszé szpòrtë? Dôjta znac w kòmeńtérach.
Bóg zaplac Aleksandrze Ôbram i Grégòrowi Renuszowi za wiadla.

Pùpa dlô brutczi - Frãc
Pùpa dlô brutczi – Frãc
Pùpa dlô brutmana – Hela
Pùpa dlô brutmana – Hela (foto: A. Ôbram)

Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Znajeta tak co: Klëka

[w:] F. Lorentz, Kaszubi, kultura ludowa i język, Toruń 1934, s. 73
Zdrój: Kaszubi, kultura ludowa i język, Toruń 1934, s. 73

Cëż to je na klëka? Kò znajemë ją z „Kaszëbsczich nótów”. Leno ną razą nié ò ną klëkã, co jã sã na wòla naklôdalo, jidze. Tuwò prawie gôdka ò zakrzëwiony palëcë, chtërnô zwónô je téż kluką, kòzłã czë krzëwim sãkã. Przódë lat służëla òna  do przekôzywaniô wiadlów na wsach. Służëla? A mòże slużi jesz dzysô? Kò w jedny wsë na nordze Kaszëb, w Slawùtowie, klëka, zwónô kòzłã, chòdzy pò wsë do terô. Szôltëska ti wsë wësélô ją na wies z lëstã zatklim w rësënie, co je na jednym z jegò kùńców, żlë chce dac mieszkeńcóm wiédzã ò pòdatkach. Ò slawùtowsczim kòzle mdzeta mòglë przëczëtac w rujanowi „Pòmeranie”. A mòże na Kaszëbach je jinô wies, dze klëka jesz je w ùżëcym?

Wiele wiadlów ò klëce dôwô w swòjim slowôrzu ksądz Bernat Zëchta, chtëren notérëje:
klëka – 2. mocno zakrzywiona laska, zwykle jałowcowa z przyczepioną do niej kartką papieru, w której niegdyś sołtys zwoływał gminę na zebranie lub podawał jakieś ogłoszenia do ogólnej wiadomości. Dziś laska ta wyszła z użycia, a nazwą klëka określa się już tylko ogłoszenie. W Goszczynie klëka miewała kształt kozła, stąd także oboczna jej nazwa kòzeł, gdzie indziej miała kształt węża, w Kębłowie pod Luzinem kształt kijanki. Klëka przëszła, pòdatczi mają bëc płaconé. Zanies klëkã na pùstczi. Jic jak klëka – ‘rozgłosić się’: Czej ta ò tim wié, tej to pùdze we wies jak klëka – ‘wszyscy się o tym dowiedzą’ (pn, śr).

kluka – 1. laska sołecka (pd). 2. pùstonocnô kluka – laska w postaci buławy, przewiązana czarną, długą wstążką, którą posługiwano się niegdyś podczas zapraszania na tzw. pùstą noc przed pogrzebem. Zaproszenie to odbywało się w ten sposób, że dwaj chłopi ‘mężczyźni’ obchodzili chaty i klepali kluką w dzwiérze mówiąc: Dali waju prosëc na pùstą noc, po czym zanosili klukã do domu żałobnego, gdzie przechowywano ją do następnego pogrzebu we wsi (Wielkie Chełmy).

kòzeł – 3. laska sołecka (pn), były dwa rodzaje kòzłów: większy dla gbùrów, mniejszy dla reszty ludności. Podrzucając kòzła w sień naśladowano bleczenié kozła. Stąd powiedzenie: Kòzeł zableczôł (Puckie). Kòzeł dzys chòdzy pò wsë. Z kòzłã chòdzą, chto wié, co ten szôłtës òd nas chce. Szôłtësczi kòzeł nazéwô sã kòzeł, bò mô rodżi i kłãbë jak zmiarti kòzeł, a w pëskù òn trzimô lëst. Łazëc jak wiesczi kòzeł – ‘o człowieku próżnującym, wałęsającym się po wsi’.

krzëwi sãk – laska fantazyjnie zakrzywiona, służąca sołtysowi do podawania wiadomości gromadzie (Przyjezierze Wdzydzkie).

Slowò klëka mô wiele znaczënków, Zëchta pòdôwô jejich czilenôsce: Continue reading “Znajeta tak co: Klëka”

Znajeta tak co: Pòlterabend

W piątk wieczór, na wilëją szlubù i wieselégò, lëdze schôdają sã pòd chëczą starszëch brutczi na pòlterabend zwóny téż pòltrówką abò pòltrã. Kòżden, chto przëszed mùszi chòc jedną sklaną bùdlã abò wek na progù dodomù stlëc na szczescé mlodëch a òdnëkaniô lëchëch dëchów. Robi to sã z redoscą a glosnym krzikã, kò pòlterabend znaczi „glosny wieczór”. Biéda temù, chto za pierszą razą bùdlë nie stlëcze, kò mòże bëc wësmióny. Zó to tlëczenié mlodi mają òbòwiązk pòczãstowac zeszlëch sznapsã ë kùchã. Na pòlter sã nie zaprôszô, kòżden mòże przińc. Nôwicy je nëch, co nie są proszony na wieselé – kòl ti leżnoscë sklôdają mlodima żëczbë, a czasã nawetkã dôwają darënczi.
Jesz w latach 80. tlëklo sã sklo na progù dodomù, terôczas rëchtëje sã tzw. kastã, żebë bëlo bezpieczni a lżi do sprzątaniô. Czãsto na pòltrach dô sã terô spòtkac mùzykańtów. Pòltra mùszi bëc kùńc ò dwanôsti, tj. wszëtkò sklo mùszi bëc wëmiotłé a zebróné bez mlodëch. Pò pólnocë mô bëc sztël, kò mlodi a jejich starszi mùszą sã jesz wëspac.
Pòlterabend je to zwëk germańsczi, znówny téż je na Szląskù (leno tam sã tlëcze pòrcelanã), Wiôlgòpòlsce, Kòcewim, w niechtërnëch regionach Niemców ë Duńsczi.
Niżi òdjimczi z pòltrów w Pùckù (2016 r.) ë Dãbògòrzim (2015 r.): Continue reading “Znajeta tak co: Pòlterabend”

Znajeta tak co: Scynanié kani

SONY DSC

Wczerô tj. 23 czerwińca, tzn. na swiãtojańczi, abò sobótczi, béł jem na dwùch szpektôczlach pt. Scynanié kani. Nen stôrodôwny kaszëbsczi òbrzãd przedstôwióny béł ò 5 pò pôłnim w Wejrowie a pòtemù ò 7 wieczór w Strzelnie.

W Wejrowie sprôwcama negò widzawiszcza, prôwdã rzec hepeningù bëłë Téater Zymk, wejrowsczé Mùzeùm, Chùr Lutnia z Lëzëna, stowôra młodëch Kaszëbów Nowô Tatczëzna a Fundacja im. Księdza Profesora Włodzimierza Sedlaka. Pòchód z kanią (ekòlodze a òbróńcowie prawów zwierzãtów spòkójno – kania bëła dót – z szôtorów zrobionô a piórama nafùlowónô) wëszedł z Mùzeùm a rëgnął szasëjama Miasta bez deptak na rénk. Trzôskù a zadzëwòwaniô dało wiele. Przédné zewiszcze negò widzawiszcza bëło: Dobrô zmiana – zabic kaniã! Na kùńc, a bëło to kòle sztaturë Remùsa, czësto procëm zwëkòwi, Sãdzô kaniã ùwòlnił z wszelejaczich winów! Chòc tak sã sta ptôch nen lëchi, kò sedzy w nim jaczi demón czë czarownica, òstôł bez lëdzy rozszarpóny do nédżi, tak że pióra sëpnãłë na òbrôz malowóny bez Maceja Bibersteina a wejrowsczi flaster. Jesz na kùńc zaspiéwelë më kaszëbsczi himn: Zemia rodnô, pëszny kaszëbsczi kraju… a flot bierzącë z dodomù białkã, pònëkelë më na nordã Kaszëbsczi, do Strzelna.

Chcałobë sã napisac, że w Strzelnie bëło tak jak stôri zwëk kôże. Béł Łówczi, Rakôrz, Sãdzy, Szôłtës, Draszk, Żid niosący kòtë w miechù a Kat na kòniu, bëłë snôżé brutczi, co cygnãłë kawle, jaczich chłopów dostóną, wszëtkò bëło jak bë mia bëc, leno… Szkòda, że wikszosc pòstacëjów stojała staticzno na binie a nié, na przëmiôr na jaczi grzëpie westrzód łąków. Szkòda, że jãzëczi pòlsczi z kaszëbsczim bëłë tak baro wëmiészóné – wicy mie bë sã widzało, czejbë w całoscë bëło pò kaszëbskù, abò pò pòlskù… Në jo, ni ma co za wiele gniesc, kùńc kùńców kania w Strzelnie bëła scãtô (za drëdżim pòdjachanim do ni Kata, co miescy sã w normie, ë nijak nie dôwô leżnoscë do pògòrchë ani smiéchù), bez co wszëtczé nieszczescô, pladżi, grzéchë òstałë òd lëdzy òdnëkóné.

Tima co zorganizowelë latosé Scynanié kani w Wejrowie i Strzelnie wiôldżé Bóg zapłac. Pò tak czims człowiek czëje sã wiele lżi…

PS.

W Strzelnie na zôczątkù widzawiszcza Scynaniô, stojącë parót, zaspiéwelë më himn kaszëbsczi, tj. Tam dze Wisła òd Krakòwa… Czej më dospiéwelë do Krakòwa katowsczi kóń z redoscë wiesół zarżôł… Bëło to dlô mie jak znak. Pò prôwdze nadzwëkòwi symbòl. Niechtërny wiedzą ò co jidze 😉

PS.2

Dlô nëch, co chcą wiedzec, cëż to je za dzywny zwëk no Scynanié kani krótczé jinfò pò pòlskù pòd òdjimkama . Continue reading “Znajeta tak co: Scynanié kani”

Znajeta tak co: Pòkłón feretronów

SONY DSC

Kłóniają sã w marijnëch sanktuariach w Swôrzewie, Swiónowie, Wejrowie, Wielu… Kłóniają sã pielgrzimòwie a stanice, krziże, feretronë, co je niosą. Tak co leno na Kaszëbach? Kò w Pòlsce gwës nié. A w swiece? Czekawé òd czedë nen zwëk zwóny pòkłónã, czë jak chcą jiny tuńcã feretronów, je na Kaszëbach praktikòwóny? Kùreszce cëż to je za zwëk, czemù służi? Nie je to czasã pòwtôrzanié błogòsławieństwã krziżã, czë mònstrancją? Lëdze tak robią, bò ksądz tak co robi? Jak dopiérze je wicy pëtaniów, jak òdpòwiescy. Jak co wiéta, tej napiszta.
Hewò czile òdjimków z òdpùstu na Swiãtëch Wejrowsczich Górach, jaczi béł 22 maja 2016 roku. Continue reading “Znajeta tak co: Pòkłón feretronów”

Znajeta tak co: Pôlenié Sztrómana

1

Òd dzysô wszëtczi biédë kùńc! W Zeloné Swiątczi, 15 maja 2016 rokù, w Zbichòwie (wejrowsczi kréz) spôlony béł słomiany Sztróman – symbòl zymkòwi biédë. Pôlenié Sztrómana to gwës stôri pògańsczi zwëk (kò mòże germańsczi nó co bë wskôzywa jegò pòzwa), praktikòwóny leno w Zbichòwie. Òpisôł gò m.jin. Bòlesłôw Bòrk w mònografie pt. Zbychowo i Reszki (1994).

Czej Wa ò tim zwëkù, abò pòdobnëch, co czëła dôjta znac.

 

A hewò tak nen zwëk Pôleniô Sztrómana òpisëje Bòlesłôw Bòrk w artiklu pt. Ożniwinë („Pomerania”, nr 6, 1981, s. 42-44). Czekawé, że dzeje sã to òb czas òżniwinów na nié na zymk. Kò w teksce je gôdka ò „głodnym zymkù”…

(…) Dalej postępowali młodzieńcy niosąc na marach słomianą kukłę nazywaną różnie; jedni mówili na nią strëch, inni banks, a mieszkańcy Reszek sztróman. Za kukłą szedł sołtys, znani reszkowscy gburzy z żonami i młodzież. Po bokach biegła rozwrzeszczona dziatwa. Stanęli na placu, wiónk i krutki zawiesili na girlandach, a strëcha postawili na przygotowanym zawczasu kopcu na środku placu. Starzy rozeszli się do stołów, a młodzież zrobiła wokół kukły krąg. Ktoś zaśpiewał piosenkę:

Hejże, braca stańmë wszëtce kołem,

na czesc wiónka zaspiewajme społem.

Kto robotë jimo sę ochotnie,

Temu nigdë nie będze markotnie.

(…) Ja nabrałem śmiałości i z innymi dzieciakami biegałem po lesie, wyciągałem z innymi podczas przerw w tańcach źdźbła słomy ze strëcha i przynosiłem je rodzicom. Niektórzy zabierali je do domu i przechowywali do jesieni, by wpleść je do powrósła, którym zabezpieczano na zimę drzewka owocowe przed zającami. Ponoć źdźbła miały przynieść w przyszłym roku urodzaj owoców.

Na dożynkach znalazł się znany w całej okolicy włóczęga Wasylk, który wędrował od wsi do wsi roznosząc nowinki i plotki i gdzie się dało gotował zupę z gwoździ. (…) Opowiadał, jak w dawniej za szlacheckich czasów reszkowianie obchodzili ożniwine. Znaczniee większego niż dziś strëcha przywożono na drabiniastym wozie zaprzężonym w cztery szemle. Na wozie siedziały dziewczęta, a parobcy cwałowali na koniach. Na drugim wozie karczmarz wiózł zakupioną przez sołtysa dużą beczkę miodu. – Tak bëło przóde – twierdził Wasylka, ale czy naprawdę? Jedni mu wierzyli, inni nie.

Wreszcie doczekaliśmy się (…) zachodu słońca. Nim skryło się za Pucką Górą, zapalono pochodnie i lampiony nad krómem karczmarza i stołem orkiestry. Wszyscy zebrali się na placu i wokół niego. Reszkowski sołtys wygłosił swoją mowę. Powiedział o szczęśliwych żniwach, zebranym plonie, i o tym, że głodny zymk musi odejść. Czy chce, czy nie chce – podkreślił dobitnie – ale musi odejść. Wskazał przy tym na strëcha i rzekł: – To je ten zły dżôd, głodny strëch, niewdzęczny sztróman i me go spolimë, żebë wicy z nama nie bëł. Wziął pochodnię od stojącego przy nim parobka, zamachał nią w powietrzu i ku uciesze zebranych przyłożył do słomy. – Niech pusty odchodzy, a pełny przechodzy – powiedział uroczyście.

Buchnął płomień, orkiestra zagrała jakiś hejnał, a my, wszyscy uczestnicy ożniwinë wznieśliśmy radosny okrzyk.

Płomień do radosc i wesele, a dym wróży nieszczescy – powiedziała mama wpatrzona w rwące w górę pod korony drzew jaskrawe płaty ognia. (…)

Był to jednak ogień słomiany i szybko przygasał. Przy dogorywającym strëchu odtańczono trzy ostatnie tańce w rytmie prawie szalonym i uformował się orszak, ale już bez przednówkowego dziada. Jego miejsce na marach zajęła sołecka króna. Dożynkowy korowód udał sie do sali karczmarza Glóze, gdzie zabawa trwała aż do rana.

Ze względu na mnie rodzice nie poszli do Reszek. O zmroku byliśmy już w domu. Ten niespotykany nigdzie w okolicy obrządek utkwił mocno w mojej pamięci. Szkoda, że dziś już nie istnieje.

Continue reading “Znajeta tak co: Pôlenié Sztrómana”

Znajeta tak co: Dëgùsë

Jidą Jastra (Jastrë, Wiôlgônoc). Môta Wa ju dëgówczi naszëkòwóné? Pierwòszno to bëła robòta młodëch knôpów, jaczi w Jastrowi Pòniedzôłk szlë w chëczë, dze bëłë młodé, pëszné brutczi a za farwòwóné jaja czë kùcha dëgòwelë je jałówcã abò brzózkama. W trzecy dzéń Jastrów, we wtórk, dzéwczãta dëgòwałë knôpów. Ks. Sëchta òpisëje téż taczi zwëk: żle brutce ùdało sã wëpùszczëc z chléwa swinie na pòdwórzé, tej wszëtczégò dëgòwaniô bëło kùńc. (Sy, t. I, s. 193-195)
W Starzënie dëgòwało sã brzózkama, jaczé mùszôł przërëchtowac ju dobrëch pôrã dniów przed Jastrama. Zerwóné wkłôdało sã do wãbòrka abò wazonu z wòdą a stôwiało w cepłim môlu, nôlepi kòl piécka, żebë fejn zeloné sã rozwiłë. W mòjëch dzecnëch latach (70. i 80. lata XX stalata) dëgòwanim zajimałë sã dzecë. Wczas reno (5-6 gòdzëna) sã wstôwało, nôprzód dostôwalë wdëgòwóné mëma z tatkã, óma i ópa a tedë szło sã do cotków a wùjów. Za bëlné dëgòwanié ti dôwalë co miodnégò abò płacëlë dëtkama – kò mógł kòl tegò nawetkã dobrze zarobic. Dëgówkama biło sã pò szpérach – nié za mòcno, nié za letkò. Dzysdnia chòdzą dëgòwnicë pò chëczach, le czãsto òkróm dëgòwaniô leją téż wòdã. Bicé rózgama nie bëło leno znóné na Kaszëbach, ale téż chòcbë na Mazurach i Warmie.
W Jastrowi Pòniedzôłk przëchôdôł téż zajc do dzecy, jaczi przënôszôł do rëchli ùszëkòwónëch gniôzd rozmajité miodné darënczi. Zajc béł wiedno biédniészi jak Gwiôzdór, pewno temù na Jastrë tak sã nie żdało jak na Gòdë. Gniôzda bëłë schòwóné w ògrodze, kòmòrze czë szaùrze.
Czej pamiãtôta, jak kòl Waju wëzdrzałë Jastrë, òsoblëwie dëgòwanié abò zajc, tej dôjta znac.

Fragment opowiadania Hurenamle kaszubskie “Deguse”:

Continue reading “Znajeta tak co: Dëgùsë”

Znajeta tak co: Hùrënamële

Ksądz Bernat Sëchta tak pisze w swòjim Słowôrzu (tom VI, s. 27):

ùrënamële – zapasy między pasterzami graniczących ze sobą wsi. Jic na ùrënamële. Warblôcë ‘pasterze z Werblini’ spiéwają na widok gniéżdżewsczich ‘pasterzy z Gnieżdżewa’: Na ùrënamële gniéżdżewsczi na grzãdze. Odm.: ùrënamùle, ùrënamele, ùrunãble (Puckie).

Ò biôtkach pasterzi czuł jem òd mòjégò tatka Jana, jaczi za młodëch lat mieszkôł w Parszkòwie (starzińskô parafiô). Òpòwiôdôł, że za knôpa, a bëło to w 50. latach, òn ë jegò kòlédzë, tłëklë sã z knôpama ze Strzelna. Nôprzód wòłalë jedni do drëdżich hùrënamele!, pòtemù sã wëzywalë òd wszelejaczich… a tej to ju szło na piscë a czije. Jak më bë to dzysô pòzwalë? Kò pewno z pòlska – ustawka.
Hùrënamële, czë téż hùrënamle czekawò òpisôł Józef Cenôwa w niewëdóny pòwiescë pt. Marcin i jego czasy. Aùtorstwa Cenôwë je téż zbiérk òpòwiôdaniów, òpùblikòwónëch w 1982 rokù pt. Urënamle: powiôstczi z komudnëch lat. Kò z tegò co pamiãtajã hùrëmale z jednégò z òpòwiôdaniów tikałë sã czasów biôtków z krziżôkama (czej jem sã zmilëł, tej mie pòprawita).

Znajeta tak co jak hùrënamële? Czëła wa ò tim? Mòże stark czë òjc wama òpòwiôdôł, abò Wa sami sã tłëkła? Żlë jo – piszta w kòmeńtérach abò dôjta mie znac na jiny ôrt 🙂

PS. Hewò òbkłôdka ksążczi J. Cenôwë:

_DSC0147
i pierszô strona òpòwiôdaniô: Continue reading “Znajeta tak co: Hùrënamële”

Ne starnë ùżëwôją kùszków (an. cookies). Przezérając je bez zjinaczi ùstôwù przezérnika dôwôsz zgòdã do jich spamiãtëwaniô.