W Zylwestra 2022 rokù zajachôł jem na Nordã Kaszëb, bë chwacëc PANËSZCZI… Në i so ùdalo w Żelëstrzewie a Starzënie.
Znajeta tak co: Panëszczi 2022
Kamerdiner – recenzjô
Më, Kaszëbi, jesmë lëdzamë spòkójnyma a pògòdzonyma ze swiatã, jaczi je wkól nas. Żebë naju rëszëc (pòrëszëc, wzrëszëc), to mùszi narobic fëst trzôskù, chòcbë… robiącë ò nas film. Dôwno westrzód naju to nie dalo tëli pòrëchù, jak w séwnikù 2018 rokù, czej na kinowé ekranë trafil dlugò żdóny „Kamerdiner” Filipa Bajona.
Trzeba rzec, że no dludżé żdanié bëlo fùlné nôdzeje na bëlny film ò naju spòlëznie. Czej kùreszce më sã dożdalë, to dostelë më… në prawie co? Wedle mie dobrze (leno?) wëmalowóny òbrôz kaszëbsczégò swiata pierszi pòlowë XX stalata. Blós żôl, że brzadë naju kùlturë z ny drëdżi pòlowë negò stalata nen òbrôz falszëją. Przede wszëtczim jidze tuwò ò dobiér kaszëbsczich spiéwów. Kò ne piesnie nijak ni mòglë bëc spiéwóné ani w 1909 ani w 1920 rokù. Co wicy, chòcbë taczé „Kaszëbsczé jezora” czë „Tu je nasza zemia” nie są lëdowima, leno aùtorsczima kòmpòzycjama. Jo, jo, pòlsczémù widzowi to nie mdze wadzëlo, fòlklor jak fòlklor, ale mie ne wëzwëskóné piesnie zrobilë nerwés. Jistno bél jem nerwés widzącë Kaszëbów w terôczasnëch swietlëcowëch strojach… Dzãka Bògù a mòntażisce, jak chùtkò sã na ekranie pòjawilë, tak flot zdżinãlë.
Jinô sprawa, jakô mie sã w nym bajonowsczim òbrazu nie widza: dze pòdzalë sã ewanielicë? Doch w nëch czasach na Pòmòrzim religiô bëla dlô lëdzy wôżniészô jak nôrodnosc. Co wicy to prawie religô, nié jãzëk, nié etniczné pòchôdanié, definiowa pòczëcé czim jô jem…
Jinëch felów a niezgódnëch z faktama rzeczi je jesz wicy – chòcbë stojącô na sztrądze zniszczonô sanitarka. Bëlë òbczas pierszi swiatowi wòjnë jaczé bitwë na kaszëbsczi zemi?
Tej co, wôrt òbezdrzec nen film? Pewno, że jo! Przede wszëtczim dlô pësznëch òbrazów, dlô baro bëlny achtorsczi grë a dlô fabùlë. W niejednëch recenzjach nalezc móże rozczarowanié grą Sebastiana Fabijańsczégò (Mateùsz Kroll) – wedle mie jegò kreacjô bëlno òddôwô kaszëbską dëszã, bez protestu bierzącą, co swiat mù dôwô. Milotny wątk téż pòkazëje, jak kòchają Kaszëbi – baro widza mie sã scena, dze Marita (w ti rolë Marianna Zydek) pitô Mateùsza, co z nima mdze, a ten òdpòwiôdô krótkò: „nic” a tëli…
Symbòliczi w filmie nalézemë baro wiele: ùcékanié czasu, żdanié nó to, co mùszi bëc, kùńc znónégò, bezpiecznégò swiata…
Pierszi rôz, czej jem òbzérôl „Kamerdinera”, wëdôwa mie sã, że je òn taczi jaczis pòszarpóny, pòsekóny, le za drëdżim razã zrozmiôl jem kùńszt reżisera – je to logiczno, pòsklôdóny z môlëch òbrôzków, widzali òbrôz. Chòc kąsk za dludżi…
Czekawé jak nen film zrozmieją mlodi Kaszëbi – licealiscë, czë sztudérzë? Strzimią ne 2 a pól gòdzënë?
Mëszlã, że bez bëlnégò historiczno-kùlturowégò wprowadzeniô, nié le Pòlôszë ale téż nieòbeznóny z nają kaszëbską, zapëzgloną historëją, Kaszëbi, mdą mielë klopòt ze zrozmienim negò dokôzu.
Òglowò dôwajã 5 z dlllllllludżim minusã.
Terôzkã bierzã sã za czëtanié pòwiescë, kò akcjô dzeje sã w mòjëch stronach – Starzëno, Starzińsczi Dwór, Klanino, Krokòwa, Piôsznica… a żdajã za telewizyjnym serialã. Je wôrt!
Znajeta tak co: Panëszczi ze Starzëna
Wejle, 24 gòdnika na Wilëją Gòdów, jak zwëk kôże starzińsczé chëczë nawiedzëlë panëszczi…
Na zôczątkù Bóg stwòrził…
We wtórk, 2 czerwińca, w Pałacu Òpatów w Òlëwie zeszło sã cziledzesąt sztëk lëdzy na promòcjã kaszëbsczégò wëdôwkù dzélu Stôrégò Testameńtë – Knédżi Zôczątków. Chòc nen przełożënk z hebrajsczégò je dokôzã òjca profesora Adama Sykòrë, równak òbczas promòcje wiele razy wëmieniwôł òn nôzwëskò zmarłégò latos profesora Jerzégò Trédra, chtëren baro pòmôgôł jemù w robòce.
Zéńdzenié prowadzył ksądz Sławòmir Drzéżdżón (rodã ze Starzëna). Dolmaczéra „wëpitiwôł” redachtór Adóm Hlebòwicz, a ùczałą gôdkã ò dobrotach i felach przełożënkù miôł profesór Édward Bréza.
Knégã wëdało Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié.
Dlô Julczi…
W niedzelã 31 maja bél jem w Krokòwie na festinie, gdze bëlë zbiéróné dëtczi na lékarzenié Julie Gąsczi. Zeszli, chtërnëch bëlo skòpicą, mielë co robic, òsoblëwie ti nômlodszi. Bëlë dmùszóné zabôwczi, lowienié ribków, loteriô (réga za kawlama dlugô na 100 métrów!), wërzinanié ribków z mëdla (tuwò Wòjcech Wesserlingk bél jinstruktorã), farwòwónczi… Na binie dzalo sã baro wiele. Wëstąpilë m.jin. karno Spòntan z Wierzchùcëna, Dixi Jo z Karwi, Kaszëbsczé Duò Artisticzné We Dwa Kònie… Bëlo pò pòlskù i kaszëbskù. Jestkù bëlo, co le chcôl – bigòs, chleba ze szmùltã, kùchów calô grëpa. Jimprezã prowadzyl méster kònferansjerczi Wòjcech Détlôf. Licytacjama zajimôl sã Henrik Kùńc – szôltës Starzëna. To, czegò nie ùdalo sã zlicytowac mdze mógl kùpic na jinternétowi aùkcje. Wiadla ò Julce nalézeta tuwò. Niżi czilenôsce òdjimków.
Panëszczi
Jistno jak na Wilëjã tak na Zylwestra pò Starzënie – mòji rodny wsë, chòdzą panëszczi, zwóné gwiôzdkama. Òkróm kónia, bòcóna, pùrtka, kòzë, mùzykańta, babë a strëcha są jesz Stôri i Nowi Rok a miedwiédz.
Nôprzód czëc je zwónk, tej do chëczi przëchôdô panëszka, chtërnô sã pitô, czë gwiôzdczi mògą przińc. Żlë gòspòdôrz sã gòdzy, dôwô ji czile złotëch, a tej za pôrã, pôranôsce minut, panëszczi przëchôdają tuńcëjąc, skôcząc a wëjąc przë zwãkach akòrdeònu. Dôwni lëdze wpùszcziwelë je dodóm, terôczas pòzwôlają le głëpiec bùten. We Wilëjã a Zylwestra za panëszkama nëkają dzecë. Biéda temù kògò chwacą – nen dostôwô rzniątkã pédama.
Na òjdimkù panëszczi 1957/58 r. (ze zbiorów Ùlë Witkòwsczi)
Gwiôzdor
Gwiôzdor, pierwòszno gwës zwóny Gwiôdką, to pòstacëjô, chtërnô na Wilëjã przëchôdô do môłëch dzecy, pitô z pôcérza, grzécznym dôwô darënczi a nielósym rózgã.
Przezeblokłi je w grëbi kòżëch (dôwni béł òbkrãcony słomą), na głowie mô mùcã, na nogach skòrznie, na gãbã zakłôdô larwã z brodą. Jegò atribùtama są: zwónk, rózga abò palëca. Darënczi trzimie we wiôldżim miechù.
Gwiôzdorã straszoné są dzecë òb czas jagwańtu: Bądzta grzéczny bò Gwiôzdor wszëtkò widzy, a wama nick nie przëniese. Tak tej Gwiôzdor je brëkòwny w dëscyplinowanim dzecy.
Na pòstacëjô je téż w karnie panëszków zwónëch téż gwiôzdkama, co chòdzą pò wsë we Wilëjã wieczór.
Terôczas Gwiôzdor milony je ze swiãtim Mikòłajã. Nót wiedzec, że są to dwie apartné pòstacëje. Mikòłôj przëchôdô 6 gòdnika, wkłôdô miodnioscë do bótów, a nicht gò kòl tegò nie widzy. Zôs Gwiôzdor pòjôwiô sã na na wilëjã Gòdów.
W Starzënie Gwiôzdor przëchôdôł òb czas Wilëji, a tej drëdżi rôz jak bëła gwiôzdka rëchtowónô w stëcznikù dlô dzecy z „kòłchòzowëch”* familëjów.
Na òdjimkù taczi „kòłchòzowi” Gwiôzdor z pòczątkù 80. lat.
*kòłchòz – Rolniczô Spółdzeniô Produkcyjnô.