“Ni ma na swiece kątka, dze bë pò nas Kaszëbach nie bëła pamiątka” – aùtór nëch slów, H. Derdowsczi, dobrze wiedzôl, co pisze, kò wiele pò swiece wanożil a naju Kaszëbów tam-sam spòtikôl. Rozmieje so, że téż w Americe, dze we wiele miastach m.jin. Winonie, Detroit czë Chicago kaszëbsczi jãzëk nié le na szasëjach, w krómach, gòspòdach a kòscołach móg ùczëc, ale téż rozmajité tekstë w ni pòczëtac. Hewò pòstãpnô pòlskô gazéta z Americzi, w jaczi nalôz jem czile tekstów pò kaszëbskù:
“Dziennik Chicagoski” nr 178, 2.8.1933.“Dziennik Chicagoski” nr 179, 3.8.1933.“Dziennik Chicagoski” nr 180, 4.8.1933.“Dziennik Chicagoski” nr 182, 6.8.1933.
Chto bél nen Stori Kaszeba? Jak dopiérze wiémë le tëlé, co sóm ò se napisôl. A czë napisôl wicy tekstów pò kaszëbskù? Hmmm – mdã sznëkrowôl… A móże chto pòmóże?
Jinszé “amerikańsczé” témë, ò jaczich jem pisôl, nalézeta TUWÒ a TUWÒ
Dlô naszi wëgòdë pòdôwajã wersjã w dzysdniowim pisënkù:
To bëło jedno dobré dzéwczã, to szło rôz do swòji starëszczi, òna bëła chòrô. To dzéwczã miało kùch i wino. Temù dzéwczëcu przëszedł wilk na przódk i rzekł: – Dobri dzéń, rotkepszen, dze të jidzesz? – Jô jidã do mòji starëszczi, jô niesã kùch i wina, bò òna je chòrô. Ten wilk sã pitô: – Dze òna mieszkô? To dzéwczã rzekło: – Ù tëch trzech bùczków. Ten wilk biegôł naprzódk i szedł do ti starëszczi. Jak dzéwczã przëszło, ten wilk miôł starëszkã zeżarté i miôł so òblokłé te ruchna ti starëszczi i spôł w łóżkù. To dzéwczã rzekło: – Starëszkò, jédz! Tej ten wilk wstôl i jôdł. Tej to dzéwczã rzekło: – Starëszkò, jaczé wiôldżé òczë wë môce? Ten wilk rzekł: – Co jô cebie lepi widzec mògã. Tej òno rzekło: – Starëszkò, jaczés wiôldżé ùszë wë môce? Ten wilk rzekł: – Tak jô ce mògã lepi czëc. – Starëszkò, jaczi wiôldżi pësk wë môce? – Na to, że jô cebie lepi żgrzéc mògã. – Starëszkò, jaczés wiôldżé rãce wë môce? – Na to, że jô cebie lepi ùłapic mògã. I ten wilk zeżarł to dzéwczã. Tej òn so nazôd pòłożił i spôł. Jeden lesny szedł nimò bùdinka i czuł to chrapienié. Tej òn szedł w tã jizbã i sã pitô: – Chto tu chrapi? Tej nicht nie gôdôł. Ten lesny wezdrzôł w łóżkò i ùstrzelił tegò wilka. A tej òn rozerżnął temù wilkòwi kôłdun. Tej wëlazła starëszka i to dzéwczã.
Opowiadała 13-letnia dziewczyna, uczennica szkoły ludowej w Rekowie [powiat bytowski, parafia niezabyszewska]
Në i pò pòlskù:
To było jedno dobre dziewczę, to szło raz do swojej staruszki, ona była chora. To dziewczę miało ciasto i wino. Temu dziewczęciu wyszedł na przód wilk i rzekł: „Dobry dzień, Czerwony Kapturku, gdzie ty idziesz?”. „Ja idę do mojej staruszki, ja niosę jej ciasto i wino, bo ona jest chora”. Ten wilk się pyta: „Gdzie ona mieszka?”. To dziewczę rzekło: „U tych trzech buczków”. Ten wilk biegł na przód i szedł do tej staruszki. Jak to dziewczę przyszło, ten wilk miał staruszkę zeżartą i miał obleczoną tę koszulę tej staruszki i spał w łóżku. To dziewczę rzekło: „Staruszko, jedz!”. Ten wilk wstał i jadł. To to dziewczę rzekło: „Staruszko, jakie wielkie oczy wy macie?”. Ten wilk rzekł: „Co ja lepiej widzieć cię mogę”. To ono rzekło: „Staruszko, jakie wielki nos wy macie”. „Tak ja cię mogę lepiej czuć”. „Staruszko, jaki wielki pysk wy macie?”. „Na to, że je ciebie lepiej zgryźć mogę”. „Staruszko, jakie wielkie ręce wy macie?”. „Na to, że ja ciebie lepiej łapać mogę”. I ten wilk zeżarł to dziewczę. To on się nazad położył i spał. Jeden leśny szedł niedaleko budynku i czuł to chrapanie. To on szedł w tę izbę i się pytał: „Kto tu chrapie?”. Lecz nikt nie gadał. Ten leśny wejrzał w łóżko i ustrzelił tego wilka. A to on rozerżnął temu wilkowi kałdun (brzuch). To wylazła staruszka i to dziewczę.
PS. To je różk a to je czich! Białka chãtnô a Chłop spi!
wrëje – zaloty, randka; zdënk – ślub; kòzlinka – żartobliwa piosnka; bùdle – butelki; pòlter (pòlterabend) – zwyczaj tłuczenia szkła na progu domu panny młodej dzień przed weselem; brutka – panna; bëniel – kawaler; pësznô – piękna; brzëdôl – brzydal; wôłtôrz – ołtarz; rãka trzëse – ręka się trzęsie; dżi-pi-esë – tu: obrączki; kùsë – pocałunki; dëtczi – pieniądze; maszczi – zwyczaj weselny: baba z dziadem wygłaszają żartobliwą orację dla młodych i składają im życzenia; chcemë le – skrót od zachęty do wzniesienia toastu: Chcemë le so wëpic!; różk – rogowa tabakiera, symbol dojrzałości męskiej; białka – kobieta, żona; chłop – mężczyzna, mąż.
N Ô G R A N I É (wëkònanié: KRÒ – Kaszëbsczi Rock Òbrzãdowi)
BÔCZËNK 1! Sztrofkã slédną: To je różk… spiéwómë sami bez mùzyczi, czësto òpòcuszkù. Cziiiii!
BÔCZËNK 2! W teksce móże zmieniwac slówka, np. to wieselnô kòzlinka, òna piãknô, to je baùmkùch…
BÔCZËNK 3! Jiustracjã a tekst Wieselnëch Nótów, jak so na tim dëtków nie chce zarabiac, móże scygac a wëkòrzëstëwac czësto DARMÔK! A jak so chce zarabiac, tej proszã ò kòntakt. Dogôdómë so 🙂
Hewò nôleżnicë Chóru: Tony Abram, Tóna Lipka, Jan Klebba, Jan Schloss, Gust Bójka, Jan Kreża, Tóna Megga, Òłen Kłes. Gwës ti razã czasã pijelë piwò òd Żindë, zażiwelë tobakã òd Gòjczi, pôlëlë cygaretë òd Wòlffa, kùpiwelë żelôzné wôrë kòl Lemczi, czëtiwelë jistné gazétë – „Dziennik Polski” a „Jackowianina”. Jo, jo, to są ju lata, jak ti drëchòwie wespół spiéwelë…
Zéńdzenié z Kaszëbama z Chóru zaczãło sã òd kserówków z trzema kaszëbsczima tekstama, jaczé bëłë zataconé westrzód rozmajitëch papiorów ze spôdkòwiznë sp. prof. Jerzégò Trédra. Do wejrowsczégò mùzeùm przekôzała je jegò białka Gertruda – zó co dlô Ni w nym môlu stolemné Bóg Zapłac! Jo, nibë nick òsoblëwégò, kò Profesór, jakno mòwòùczałi, taczich smaczków miôł pòzebróné baro wiele, równak bëło w nëch tekstach cos, co rôczëło do badérsczi wanodżi… Hen, hen, dalek, jaż za òcean, do amerikańsczégò Detroit. Kò prawie w nym miesce òd gòdnika 1924 r. parafiô sw. Jaceka wëdôwała gazétã „Nowiny Parafialne”. Szesc lat pózni dosta òna nowi titel: „Jackowianin”. Tekstë pùblikòwóné w nym miesãcznikù bëłë pò pòlskù, anielskù ë… w majewim numrze z 1932 r. pòjawił sã téż tekst pò kaszëbskù zatitlowóny z pòlska: Do Braci Kaszubów. Dali to ju szło w naju gôdce (w fòneticznym zapisu), a tam-sam je na kaszëbizna òbònionô anielsczima czë niemiecczima słówkama. Aùtór, pòdpisóny przezwëstkã Kaszeba, òpisëje, jak to Kaszëbi z parafie sw. Wòjcecha, zrzeszony w Bractwie Kaszëbsczich Ricerzi sw. Jaceka, zakłôdelë nową parafiã:
Do Braci Kaszubów Pisze Kaszëba z Chóru Parafialnégò
Kòchany Braca Kaszëbi,
Dzys to je wiôldżé swiãto w tej naszej parafiji, a w tim naszim kòscelnym cajtungù ò wszësczim je òpisóné, tak jô sobie tak pòmëslôł, żebë to dobrze bëło ò tëch naszich Kaszëbach co napisac, bò òni bëlë jedny òd tëch pierszich, co to ò tim naszim kòscele naprzód pòmëslelë. Jo, jo, dzys to je prôwdzëwé Kaszëbsczé swiãto. Swiãti Jack, jak wszëscë wiedzą, béł prawdzëwim Kaszëbą. Tera jô chcã wama òpisac, jak to sã stało, że ta nasza parafia przëbrała sobie Swiãtégò Jacka jakò Patrona, i jak òna bëła nôprzód założona. A to sã wszëtkò tak stało. W jednã niedzelã dwadzesce piãc lat temù żódnëch Kaszëbów nie bëło na niszpòrach w kòscele Swiãtégò Wòjcecha. Niebòszczëk Ksądz Muller nie wiedzôł, co to sã stało, że tam nie bëło żódnëch lëdzy w kòscele, bò le blós Kaszëbi chòdzëlë na niszpòrë w niedzelã. Na drëdżi dzéń òn sã dowiedzôł, że wszëscë Kaszëbi bëlë na mityngu gdzes tam na Grandy śtryce i zakłôdalë nową parafiã. Ta nowô parafia miała bëc Kaszëbską i miała miec Kaszëbsczégò Probòszcza. Ten òni wëbralë sobie Ksãdza Sajecczégò, ale ten niebòrôk jima ùmarł. Òni naprzód nazwalë tã nową parafiã: „Parafia Ricerzi Kaszëbsczich Pòd Òpieką Swiãtégò Jacka”, ale że to miono bëło përznã za dłudżé, a Anglicë bë ni mòglë tegò przeczëtac, tak òni to zrobilë tak w krótkòscë „Parafia Swiãtégò Jacka”. Në, a tak téż òstała jaż do dzysészégò dnia. Wiele òd tëch stôrëch Kaszëbów to terô ju nie żëje, a ti, co tu są miãdzë nama, to jesz są dosc szmidëch. Tu jesz doch je ten stôri Krëża, co to z tëma kòniama i kareczą na wiesoła albò na pògrzebë jezdzył. Òn je w kòscele każdi dzéń, a wëzdrzi jesz jak młodi kawaler. Tej tu je jesz ten stôri Abram, co to z tim czijã w kòscele prowadzy te procesje albò Ksãdza w niedzelã. Kò ten jesz wëzdrzi, jakbë òn nigdë ni miôł ùmierac. A ten Klebba, co to mieszkô na Palmer śtryce, kò ten tak wëzdrzi jesz jak jakô panna. Òn jesz je, jak to rzeką, dobri do tańca i do różańca. Tu jich je jesz wiele wiãcy, a wszëscë zażiwają tobakã jak szwernót, ale jô ni mògã wiãcy ò nich pisac, jaż mòże drëdżi rôz, bò jô ni móm placu wiãcy do pisania. Le blós nie zabãdzeta a wszëscë Kaszëbi niech przińdą dzys wieczór do tegò Domù Pòlsczégò, tam na Forest śtryce, a tej më sobie mòżema wiãcy òpòwiedzec ò tëch stôrëch czasach. Në tej, gud baj, jaż do dzys wieczora.
Kaszeba „Jackowianin”, môj 1932 r.
W tekstach z pózniészëch lat, naj’ Kaszeba z Chóru, rôczi do kòscoła na Krysmus (kasz. Gòdë), a czãsto wspòminô swòjëch drëchów Chórzistów:
Nié tak dôwno temù, za górama, za lasama, za wiôldżima wòdama naji przódkòwie mòglë wëcyc “balot” a wëbrac:
A wszëtkò zaczãlo so òd zôpòwiescë:
A tëch “kapitalnych” bôjków, w wikszoscë z pismiona “Gryf“ wzãtëch, drëkòwónëch bëlo cziledzesąt (òd nr 43/1910 do nr 13/1911):
Në i jak to do dzysdnia kòl Kaszëbów biwô nalezlë so taczi, jaczim nen “dzëwaczny” kaszëbsczi so nie widzôl, bò “Kaszuby prawdziwe takich wyrazów jak my drukujemy (tj. “Gazeta Polska”) nie znają”:
Bëlë téż taczi, co rôd chcelë ne tekstë pò kaszëbskù czëtac:
Zdrój: “Przyjaciel Ludu Kaszubskiego”, nr 10/1938 r. (Jąn Sas = Jón Patock)
Z leżnoscë Swiãta Bialków ùmëslôl jem so napisac co ò bialkach, leno jô, biédny chlop, nie jem w sztãdze bialczi òpisac. Temù zazdrzôl jem do „Słowôrza” ks. Bernata Zëchtë (Ksądz i niewiasta z jednégò casta.), a wëpisôl kąsk przëslowiów, jaczé tikają sã negò pësznégò ôrtu lëdzkòscë. Leno sã bialczi nie òbrôżôjta, kò to je prosto prosté chlopsczé na Waju wezdrzenié 🙂
Białka (w znaczenim ‘kòbiéta’): Białka bez chłopa to jak kóń bez ùzdë. Białka bez wstëdu to jak strawa bez solë. Trzëmac białkã za słowò, a rëbã za ògón to na jedno wëchôdô. Kòniowi nie dowiérzôj z tëłu, psu z przódkù, a białce z niżódny stronë. Białka i diôbeł chôdają jedną i tą samą drogą.
Czekawim a kąsk zabëtim słówkã stosowónym bez Kaszëbów na przëwitanié je:
MÒJN
(czët. mojn, bez labializacje)
co znaczi tëli co witóm, dobridzéń, czesc.
Słówkò pòchôdô z frizyjsczégò a ùżiwóné je na nordze Niemców, pôłniowi Danie a nawetka w Finlandëji.
Dobrëch pôrã lat temù nazôd czuł jem je w Stajszewie, a terôzka przëbôcził mie ò nim mój znajemny.
Czuł chto z waju jak lëdze witają sã MÒJN? Dôjta znac.
Kąsk wiadłów ò nym słówkù nalézeta tuwò.
Pewno sami mieszkańcy Półwyspu Helskiego urobili od kaszubskich nazwisk, które są bardzo popularne w Chałupach, Kuźnicy, Jastarni i Borze nazwy psów rasowych. Są to:
BÙDZYSZTERIER
KĄKÒLSPANIEL
ROTAWAJLER
Jak to się mówi: Bùdzyszów, Kąkòlów, Rottów na Hélu* jak psów… podobnie jak Kowalskich i Nowaków w Polsce.
Często w czasie spotkań rodzinnych, albo pogawędek przy kuflu piwa, pojawia się problem kaszubskiej nazwy, prostego w konstrukcji acz genialnego wynalazku – agrafki.
Zazwyczaj dla dyskutantów nie do przyjęcia są najprostsze rozwiązania, że agrafka to po kaszubsku szpilka, albo po prostu… agrafka. Continue reading “Wieczny kłopòt z agrafką”
Ne starnë ùżëwôją kùszków (an. cookies). Przezérając je bez zjinaczi ùstôwù przezérnika dôwôsz zgòdã do jich spamiãtëwaniô.
