“Ni ma na swiece kątka, dze bë pò nas Kaszëbach nie bëła pamiątka” – aùtór nëch slów, H. Derdowsczi, dobrze wiedzôl, co pisze, kò wiele pò swiece wanożil a naju Kaszëbów tam-sam spòtikôl. Rozmieje so, że téż w Americe, dze we wiele miastach m.jin. Winonie, Detroit czë Chicago kaszëbsczi jãzëk nié le na szasëjach, w krómach, gòspòdach a kòscołach móg ùczëc, ale téż rozmajité tekstë w ni pòczëtac. Hewò pòstãpnô pòlskô gazéta z Americzi, w jaczi nalôz jem czile tekstów pò kaszëbskù:
“Dziennik Chicagoski” nr 178, 2.8.1933.“Dziennik Chicagoski” nr 179, 3.8.1933.“Dziennik Chicagoski” nr 180, 4.8.1933.“Dziennik Chicagoski” nr 182, 6.8.1933.
Chto bél nen Stori Kaszeba? Jak dopiérze wiémë le tëlé, co sóm ò se napisôl. A czë napisôl wicy tekstów pò kaszëbskù? Hmmm – mdã sznëkrowôl… A móże chto pòmóże?
Jinszé “amerikańsczé” témë, ò jaczich jem pisôl, nalézeta TUWÒ a TUWÒ
Przódë lat na Nordze Kaszëb szkólny a fòlklorista Jan Patock spisôl a dôl do smarë taką wejle òpòwiesc:
“Miteilungen des Vereins für Kaschubische Volkskunde“, Lipsk, 1910, T. 2, s. 48.
Smòk z Biélawsczich Błot Przed wiele lat bëło nasze błoto jeden wiôldżi las. W tim lese mieszkôł jeden straszny smòk. Òn wëpôd z lasa a zeżar wiele ówc, bëdląt a pasturzów, chtërny strzódë paslë. Wiele szlachcëców chcało smòka ùpchnąc. Ze szablami a z pékami òni jachalë w las, ale nie jeden z nich nie przëszed dodóm, smòk wszëtczich zeżar. Terôz so z wszëtczich wsy zebralë przestraszony lëdze a zapôlëlë ten las na wiele nórtach. Wiater pòwstôł, całi las béł jeden wiôldżi ògeń a smòk so spôlił. Za jegò sëtim so wëpôlëlë dwie wiôldżé a głãbòczé jamë, w chtërné wòda wlecała. Dzys dzéń móże kòżdi w błoce kòl Czarnowsczégò Młina dwa stawë ze straszną głãbòką wòdą widzec, a kòl torfù kòpaniô nalézą robòtnicë wiele òpôlonëch pniów.
Smok z Bielawskich Błot Przed wielu laty, gdzie jest teraz błoto, rósł wielki las. W tym lesie mieszkał jeden straszny smok. Wypadł on z lasu pożerając wiele owiec, bydląt i pasterzy, którzy stada pasali. Wielu szlachciców chciało smoka zabić. Ze szablami i pikami pojechali oni w las, ale żaden nie wrócił do domu, smok wszystkich zeżarł. Teraz z okolicznych wsi zebrali się przestraszeni ludzie i popalili ten las z wielu stron. Gdy wiatr zawiał, cały las objął wielki ogień i smok spłonął. Pod wpływem płonącego smoczego tłuszczu wypaliły się dwie wielki i głębokie jamy, które napełniły się wodą. Obecnie każdy może w błocie koło Czarnowskiego Młyna zobaczyć dwa stawy ze strasznie głęboką wodą, a gdy robotnicy torf kopią, to znajdują wiele opalonych pni.
Sychta B, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, T. 5, s. 99.
Ò smòkù z Biélawë mòże nalezc jesz wiele pòwiôstków… le niechc mie so terôzka szëkac ;-), bò òb lato nalôz jem na blotach kòle Òstrowa* SMÒCZÉ JAJE, z jaczégò “wëlazla” czësto nowô òpòwiôstka:
Tekst: R. Drzéżdżónk Graficzné òbrobienié: J. Grochòwskô
NASI CHŁOPCY. Mieszkańcy Pomorza w armii III Rzeszy to titël wëstôwkù (òtemkniãcé 11.7.2025) zrëchtowónégò bez Mùzeùm Gduńska ò lëdzach z Pòmòrzégò, jaczi òb czas 2. swiatowi wòjnë slużëlë w niemiecczich mùńdurach. Kò prawie ò tëch lëdzach trzeba gadac, jak to pisalë w wòjnowëch gazétach: żôlnierze w niemiecczim wòjskù, nié niemieczi żôlnierze!
A żebë wiedzec, jak to bëlo òbczas òkùpacje na Pòmòrzim, dôwajã tuwò czilenôsce artiklów ò terrorze, germanizacje, ‘wcyganim’ Kaszëbów na Niemiecczé Nôrodné Lëstë czë ùcékanim przed pòbòrã abò z niemiecczégò wòjska… Móm nôdzejã, że niejedny mdą chcelë pòznac naju zapëzgloną historëjã…
Rozmieje so, że to je blós malińczi wëjimk. Wicy materialów móże nalezc we wielnëch cyfrowëch biblotekach, do czegò baro serdeczno zachãcywóm.
“Wiadomości Polskie” nr 29, 25.9.1940.
“Osa pismo satyryczno-humorystyczne” nr 5, 1941. Jo! Òbczas òkùpacje lëdze téż chcelë so pòsmiôc 🙂
Dlô naszi wëgòdë pòdôwajã wersjã w dzysdniowim pisënkù:
To bëło jedno dobré dzéwczã, to szło rôz do swòji starëszczi, òna bëła chòrô. To dzéwczã miało kùch i wino. Temù dzéwczëcu przëszedł wilk na przódk i rzekł: – Dobri dzéń, rotkepszen, dze të jidzesz? – Jô jidã do mòji starëszczi, jô niesã kùch i wina, bò òna je chòrô. Ten wilk sã pitô: – Dze òna mieszkô? To dzéwczã rzekło: – Ù tëch trzech bùczków. Ten wilk biegôł naprzódk i szedł do ti starëszczi. Jak dzéwczã przëszło, ten wilk miôł starëszkã zeżarté i miôł so òblokłé te ruchna ti starëszczi i spôł w łóżkù. To dzéwczã rzekło: – Starëszkò, jédz! Tej ten wilk wstôl i jôdł. Tej to dzéwczã rzekło: – Starëszkò, jaczé wiôldżé òczë wë môce? Ten wilk rzekł: – Co jô cebie lepi widzec mògã. Tej òno rzekło: – Starëszkò, jaczés wiôldżé ùszë wë môce? Ten wilk rzekł: – Tak jô ce mògã lepi czëc. – Starëszkò, jaczi wiôldżi pësk wë môce? – Na to, że jô cebie lepi żgrzéc mògã. – Starëszkò, jaczés wiôldżé rãce wë môce? – Na to, że jô cebie lepi ùłapic mògã. I ten wilk zeżarł to dzéwczã. Tej òn so nazôd pòłożił i spôł. Jeden lesny szedł nimò bùdinka i czuł to chrapienié. Tej òn szedł w tã jizbã i sã pitô: – Chto tu chrapi? Tej nicht nie gôdôł. Ten lesny wezdrzôł w łóżkò i ùstrzelił tegò wilka. A tej òn rozerżnął temù wilkòwi kôłdun. Tej wëlazła starëszka i to dzéwczã.
Opowiadała 13-letnia dziewczyna, uczennica szkoły ludowej w Rekowie [powiat bytowski, parafia niezabyszewska]
Në i pò pòlskù:
To było jedno dobre dziewczę, to szło raz do swojej staruszki, ona była chora. To dziewczę miało ciasto i wino. Temu dziewczęciu wyszedł na przód wilk i rzekł: „Dobry dzień, Czerwony Kapturku, gdzie ty idziesz?”. „Ja idę do mojej staruszki, ja niosę jej ciasto i wino, bo ona jest chora”. Ten wilk się pyta: „Gdzie ona mieszka?”. To dziewczę rzekło: „U tych trzech buczków”. Ten wilk biegł na przód i szedł do tej staruszki. Jak to dziewczę przyszło, ten wilk miał staruszkę zeżartą i miał obleczoną tę koszulę tej staruszki i spał w łóżku. To dziewczę rzekło: „Staruszko, jedz!”. Ten wilk wstał i jadł. To to dziewczę rzekło: „Staruszko, jakie wielkie oczy wy macie?”. Ten wilk rzekł: „Co ja lepiej widzieć cię mogę”. To ono rzekło: „Staruszko, jakie wielki nos wy macie”. „Tak ja cię mogę lepiej czuć”. „Staruszko, jaki wielki pysk wy macie?”. „Na to, że je ciebie lepiej zgryźć mogę”. „Staruszko, jakie wielkie ręce wy macie?”. „Na to, że ja ciebie lepiej łapać mogę”. I ten wilk zeżarł to dziewczę. To on się nazad położył i spał. Jeden leśny szedł niedaleko budynku i czuł to chrapanie. To on szedł w tę izbę i się pytał: „Kto tu chrapie?”. Lecz nikt nie gadał. Ten leśny wejrzał w łóżko i ustrzelił tego wilka. A to on rozerżnął temu wilkowi kałdun (brzuch). To wylazła staruszka i to dziewczę.
W 2014 rokù, w jedną noc, napisôl jem na prozatorsczi kònkùrs miona Jana Drzéżdżona, òpòwiesc Naju krëwia. Dostôł jem tedë zó niã wëprzédnienié, a tej bëla òna dónô do smarë w pòkònkùrsowim zbiérkù Chceta wiãcy krwie? Zôs w 2019 rokù Téater Zymk zrëchtowôl nen tekst na binã – gróny bél gwës wicy jak 30 razy. W lëpińcu 2025 rokù krócëchny sztëczk ti òpòwiescë – nôgranié w kaszëbsczim jãzëkù a dolmaczënczi na pòlsczi i anielsczi jãzëk, bëlë dóné na wëstawã NASI CHŁOPCY w Mùzeùm Gduńska…
NAJU KRËWIA
Chceta krëwi? Chceta. Jo. Gôdôta, że nié. Jo, gôdôta, a rzëgôta. Mglejeta. Krëwawi blutczi w gãbã nie weznieta, ale za krëwią wa jesta. Jo, jo. Ni ma co gadac, ni ma co sã sromac, zwierzãta, co sznëkrëjeta pò zdrzélnikach za krëwawą blutką. W swòjich jinternetach za nią szukôta. Leno żebë bëła dalek òd waju, dalek. Kò nie chceta czëc ji pôchë. Jô krëwia móm widzóné. Krëwia móm pùszczoné. Krëwia móm szmakóné. Krëwia móm czëté. Bezswiądno a swiądno. Bë żëc. W krëwawim, bezgrzesznym, przez ksãdza pòbłogòsławionym akce jem béł spłodzonym. W wzdichnienim, w jãknienim, w nym pierszim bólu łakòtnym spłodzëlë mie prawi tatk z prawą nënką. Tak gôdelë. Tak jem czuł. Je to abë prôwda? Kò mòże ksãdza w nym akce nie bëło. Bóg béł. Na gwës béł. Bò jô jem. W krëwi béł jem rodzony. Z bólã. Z krzikã. W bezswiądze widny a krëwawi. W niepamiãcë. W ùrzasu ómë, co ùzdrza nen krëwawi czôpk na mòji głowie. Chwaca różeńc a zataca sã w mòdlëtwie. Na sztërë lata. Tej ùmarła. Taką ją pamiãtajã. Czôrną, zataconą w nórce jizbë. Stôrą, zmôrloną, wmòdloną, dôczną, ze zdrokã w òbrôz Czãstochòwsczi Matczi zazdrzónym. Za mie sã mòdla. Za mie wëcyrała czôrné pôcorë różeńca. Mającë piãc lat òszmakôł jem krëwi. Pãkł szos. Zabił jem bracynã. Z zabôwczi, co jô jã w dzecné, niespòkójné a chcëwé rãce chwacył. Pãkł szos. Serce pãkło. Pãkło sëmienié. Z tatka, lesnégò, flińtë zabił jem môłégò brata. Mòjégò môłégò brata. Jezë! Mëslôł mój tatk ò ni, czej jednôsce lat pózni pôdôł trafiony niemiecczim szosã w Piôsznicë? Mëslôł ò ti nabiti flince, co jã pò jachce na stole w paradnicë miôł òstawioné, a sóm szedł bùszny dzëka òprawiac? Mëslôł ò mie? Mëslôł ò bezswiądnym mòrdarzu? Mëslôł ò swòji białce, co w wejrowsczi sôdzë pëta ò niegò niemiecczégò wachtarza? Mëslôł òn, czej z jinszima leżôł w krëwawi kùlë? Czej na òtemkłé z ùrzasu òczë sëpelë mù piôsk? A mòże nie béł ùrzasłi. Mòże béł spòkójny. Cekawi, cëż tã ù górë, w ti mòdroscë, nad tima gajdama tacy. Jô pamiãtajã. Wszëtkò pamiãtajã. Béł jem tam tedë z mëmą. Przed ną sôdzą. Wejrowską sôdzą. W mùńdurkù zapinónym knąpama zdobionyma pòlsczim òrzłã z kòruną. Młodi bòhatéra. Młodi glëpéra. Stojôł jem przed Panã. Taczi malińczi pòd jegò zdrokã. Taczi ùrzasłi. Bòjący. Tedë òn béł Panã. Nen wachtôrz niemiecczi, chtëren miôł prawò dac mie w gãbã. – Du polnische Schweine! – riknął. – Weg, weg. Wnenczas jegò bëło prawò. Mój béł leno ból. Mój béł ùrzas. Mój béł górz. Stolemny górz. Stolemny strach. Mòja bëła krëwia, płënącô pò lëpach łizawą stegną. Mëmë bëłë łizë, nimòc a mòdlëtwa òpòcuszkù szeptónô. Pamiãtajã ne grzëmiącé szosë, co më je nazôd òb drogã dodóm jidącë czëlë. Pamiãtajã nen mój strach a chùtczé, nadzwëk spòkójny mëmë, szeptanié „wieczny òdpòczink dôj mù Panie, wieczny òdpòczink dôj mù Panie”. Mia czëcé, przeczëcé, widzenié? Òna wiedza. Òna dobrze wiedza. Wiedza rëchli. Wëczëta to z òczów negò wachtarza w wejrowsczi sôdzë? – Tatk nie przińdze dodóm – rzekła do mòji sostrë, co za nama doma żdała. – Nie przińdze nazôd… Krëwia chilnãła. Jegò krëwia wmikłô je w las. W jegò las. Kòchóny las. We dwie klëkłë kòl se płaczącë a całą noc òdmôwiałë krëwawi różeńc. Bòlesny, pùstonocny różeńc. Krëwawą zmòklëzną w piôszniczim Ògrójcu pò tatowich skarniach ceczący, krëwią w piôsznicczi Gòlgòce z jegò, kùlą przebitégò, bòkù triskający. Z jegò krzikã, z jegò bólã, z jegò slédnym, bòlącym sëmienié, wspòminkã ti flintë, co jã tedë w paradnicë miôł òstawioné, a sóm szedł bùszny dzëka òprawiac.
Prôwdã Wama rzekã: niechc mie so ò Zjezdze Kaszëbów 2025 pisac… To prawie Wa môta historiã negò Zjazdu napisóné – jô móm le na nëch fòtkach jã kąsk chwôconé. Jak chceta, tej je bierzta a z nich kòrzëstôjta 🙂
Grzebiã i grzebiã za tim Lëtwinów Janã, në i zôs móm cos wëgrzëbóné – ną razą z cządnika “Gazeta Kaszubska”. Òkazëje so, że nasz Jan z Chwarzna pisywôl do Piãtów Tónë (to je Léòna Roppla), a ten czasã dôwôl cos òd tëch lëstów do smarë, chòcbë tu:
“Gazeta Kaszubska” nr 89, 1933 r.
Zôs tu, Jónk, tak fejn ò se pleszcze:
“Gazeta Kaszubska” nr 105, 1933 r.
Òkazëje so, że Jan nié le pisze, ale je téż redaktorã, bliwkã pisónégò, “Kurjera Niedzelnygo”! Temù téż w dwùch numrach “Gazety Kaszubskiej” je dóny ò Nim, gwës napisóny rãką Roppla, articzel:
“Gazeta Kaszubska” nr 126, 1933 r.
“Gazeta Kaszubska” nr 127, 1933 r.
Szmakô to za wicy, le w “Gazecie Kaszubskiej” z ùtwórstwa Jana z Chwarzna, dôl Piãtów Tóna le taczi malińczi sztëczk:
“Gazeta Kaszubska” nr 220, 1933 r.
Në i to tëli…
A jak, chtos ò nym lëdowim pisarzu, Janie z Chwarzna, co naléze, abò so co dowié, to sztël niech nie sedzy, le so z nama swòją wiédzą pòdzeli 🙂
PS. To je różk a to je czich! Białka chãtnô a Chłop spi!
wrëje – zaloty, randka; zdënk – ślub; kòzlinka – żartobliwa piosnka; bùdle – butelki; pòlter (pòlterabend) – zwyczaj tłuczenia szkła na progu domu panny młodej dzień przed weselem; brutka – panna; bëniel – kawaler; pësznô – piękna; brzëdôl – brzydal; wôłtôrz – ołtarz; rãka trzëse – ręka się trzęsie; dżi-pi-esë – tu: obrączki; kùsë – pocałunki; dëtczi – pieniądze; maszczi – zwyczaj weselny: baba z dziadem wygłaszają żartobliwą orację dla młodych i składają im życzenia; chcemë le – skrót od zachęty do wzniesienia toastu: Chcemë le so wëpic!; różk – rogowa tabakiera, symbol dojrzałości męskiej; białka – kobieta, żona; chłop – mężczyzna, mąż.
N Ô G R A N I É (wëkònanié: KRÒ – Kaszëbsczi Rock Òbrzãdowi)
BÔCZËNK 1! Sztrofkã slédną: To je różk… spiéwómë sami bez mùzyczi, czësto òpòcuszkù. Cziiiii!
BÔCZËNK 2! W teksce móże zmieniwac slówka, np. to wieselnô kòzlinka, òna piãknô, to je baùmkùch…
BÔCZËNK 3! Jiustracjã a tekst Wieselnëch Nótów, jak so na tim dëtków nie chce zarabiac, móże scygac a wëkòrzëstëwac czësto DARMÔK! A jak so chce zarabiac, tej proszã ò kòntakt. Dogôdómë so 🙂
Ne starnë ùżëwôją kùszków (an. cookies). Przezérając je bez zjinaczi ùstôwù przezérnika dôwôsz zgòdã do jich spamiãtëwaniô.
