Znajeta tak co: Pôlenié Sztrómana

1

Òd dzysô wszëtczi biédë kùńc! W Zeloné Swiątczi, 15 maja 2016 rokù, w Zbichòwie (wejrowsczi kréz) spôlony béł słomiany Sztróman – symbòl zymkòwi biédë. Pôlenié Sztrómana to gwës stôri pògańsczi zwëk (kò mòże germańsczi nó co bë wskôzywa jegò pòzwa), praktikòwóny leno w Zbichòwie. Òpisôł gò m.jin. Bòlesłôw Bòrk w mònografie pt. Zbychowo i Reszki (1994).

Czej Wa ò tim zwëkù, abò pòdobnëch, co czëła dôjta znac.

 

A hewò tak nen zwëk Pôleniô Sztrómana òpisëje Bòlesłôw Bòrk w artiklu pt. Ożniwinë („Pomerania”, nr 6, 1981, s. 42-44). Czekawé, że dzeje sã to òb czas òżniwinów na nié na zymk. Kò w teksce je gôdka ò „głodnym zymkù”…

(…) Dalej postępowali młodzieńcy niosąc na marach słomianą kukłę nazywaną różnie; jedni mówili na nią strëch, inni banks, a mieszkańcy Reszek sztróman. Za kukłą szedł sołtys, znani reszkowscy gburzy z żonami i młodzież. Po bokach biegła rozwrzeszczona dziatwa. Stanęli na placu, wiónk i krutki zawiesili na girlandach, a strëcha postawili na przygotowanym zawczasu kopcu na środku placu. Starzy rozeszli się do stołów, a młodzież zrobiła wokół kukły krąg. Ktoś zaśpiewał piosenkę:

Hejże, braca stańmë wszëtce kołem,

na czesc wiónka zaspiewajme społem.

Kto robotë jimo sę ochotnie,

Temu nigdë nie będze markotnie.

(…) Ja nabrałem śmiałości i z innymi dzieciakami biegałem po lesie, wyciągałem z innymi podczas przerw w tańcach źdźbła słomy ze strëcha i przynosiłem je rodzicom. Niektórzy zabierali je do domu i przechowywali do jesieni, by wpleść je do powrósła, którym zabezpieczano na zimę drzewka owocowe przed zającami. Ponoć źdźbła miały przynieść w przyszłym roku urodzaj owoców.

Na dożynkach znalazł się znany w całej okolicy włóczęga Wasylk, który wędrował od wsi do wsi roznosząc nowinki i plotki i gdzie się dało gotował zupę z gwoździ. (…) Opowiadał, jak w dawniej za szlacheckich czasów reszkowianie obchodzili ożniwine. Znaczniee większego niż dziś strëcha przywożono na drabiniastym wozie zaprzężonym w cztery szemle. Na wozie siedziały dziewczęta, a parobcy cwałowali na koniach. Na drugim wozie karczmarz wiózł zakupioną przez sołtysa dużą beczkę miodu. – Tak bëło przóde – twierdził Wasylka, ale czy naprawdę? Jedni mu wierzyli, inni nie.

Wreszcie doczekaliśmy się (…) zachodu słońca. Nim skryło się za Pucką Górą, zapalono pochodnie i lampiony nad krómem karczmarza i stołem orkiestry. Wszyscy zebrali się na placu i wokół niego. Reszkowski sołtys wygłosił swoją mowę. Powiedział o szczęśliwych żniwach, zebranym plonie, i o tym, że głodny zymk musi odejść. Czy chce, czy nie chce – podkreślił dobitnie – ale musi odejść. Wskazał przy tym na strëcha i rzekł: – To je ten zły dżôd, głodny strëch, niewdzęczny sztróman i me go spolimë, żebë wicy z nama nie bëł. Wziął pochodnię od stojącego przy nim parobka, zamachał nią w powietrzu i ku uciesze zebranych przyłożył do słomy. – Niech pusty odchodzy, a pełny przechodzy – powiedział uroczyście.

Buchnął płomień, orkiestra zagrała jakiś hejnał, a my, wszyscy uczestnicy ożniwinë wznieśliśmy radosny okrzyk.

Płomień do radosc i wesele, a dym wróży nieszczescy – powiedziała mama wpatrzona w rwące w górę pod korony drzew jaskrawe płaty ognia. (…)

Był to jednak ogień słomiany i szybko przygasał. Przy dogorywającym strëchu odtańczono trzy ostatnie tańce w rytmie prawie szalonym i uformował się orszak, ale już bez przednówkowego dziada. Jego miejsce na marach zajęła sołecka króna. Dożynkowy korowód udał sie do sali karczmarza Glóze, gdzie zabawa trwała aż do rana.

Ze względu na mnie rodzice nie poszli do Reszek. O zmroku byliśmy już w domu. Ten niespotykany nigdzie w okolicy obrządek utkwił mocno w mojej pamięci. Szkoda, że dziś już nie istnieje.

Continue reading “Znajeta tak co: Pôlenié Sztrómana”

Znajeta tak co: Dëgùsë

Jidą Jastra (Jastrë, Wiôlgônoc). Môta Wa ju dëgówczi naszëkòwóné? Pierwòszno to bëła robòta młodëch knôpów, jaczi w Jastrowi Pòniedzôłk szlë w chëczë, dze bëłë młodé, pëszné brutczi a za farwòwóné jaja czë kùcha dëgòwelë je jałówcã abò brzózkama. W trzecy dzéń Jastrów, we wtórk, dzéwczãta dëgòwałë knôpów. Ks. Sëchta òpisëje téż taczi zwëk: żle brutce ùdało sã wëpùszczëc z chléwa swinie na pòdwórzé, tej wszëtczégò dëgòwaniô bëło kùńc. (Sy, t. I, s. 193-195)
W Starzënie dëgòwało sã brzózkama, jaczé mùszôł przërëchtowac ju dobrëch pôrã dniów przed Jastrama. Zerwóné wkłôdało sã do wãbòrka abò wazonu z wòdą a stôwiało w cepłim môlu, nôlepi kòl piécka, żebë fejn zeloné sã rozwiłë. W mòjëch dzecnëch latach (70. i 80. lata XX stalata) dëgòwanim zajimałë sã dzecë. Wczas reno (5-6 gòdzëna) sã wstôwało, nôprzód dostôwalë wdëgòwóné mëma z tatkã, óma i ópa a tedë szło sã do cotków a wùjów. Za bëlné dëgòwanié ti dôwalë co miodnégò abò płacëlë dëtkama – kò mógł kòl tegò nawetkã dobrze zarobic. Dëgówkama biło sã pò szpérach – nié za mòcno, nié za letkò. Dzysdnia chòdzą dëgòwnicë pò chëczach, le czãsto òkróm dëgòwaniô leją téż wòdã. Bicé rózgama nie bëło leno znóné na Kaszëbach, ale téż chòcbë na Mazurach i Warmie.
W Jastrowi Pòniedzôłk przëchôdôł téż zajc do dzecy, jaczi przënôszôł do rëchli ùszëkòwónëch gniôzd rozmajité miodné darënczi. Zajc béł wiedno biédniészi jak Gwiôzdór, pewno temù na Jastrë tak sã nie żdało jak na Gòdë. Gniôzda bëłë schòwóné w ògrodze, kòmòrze czë szaùrze.
Czej pamiãtôta, jak kòl Waju wëzdrzałë Jastrë, òsoblëwie dëgòwanié abò zajc, tej dôjta znac.

Fragment opowiadania Hurenamle kaszubskie “Deguse”:

Continue reading “Znajeta tak co: Dëgùsë”

Znajeta tak co: Hùrënamële

Ksądz Bernat Sëchta tak pisze w swòjim Słowôrzu (tom VI, s. 27):

ùrënamële – zapasy między pasterzami graniczących ze sobą wsi. Jic na ùrënamële. Warblôcë ‘pasterze z Werblini’ spiéwają na widok gniéżdżewsczich ‘pasterzy z Gnieżdżewa’: Na ùrënamële gniéżdżewsczi na grzãdze. Odm.: ùrënamùle, ùrënamele, ùrunãble (Puckie).

Ò biôtkach pasterzi czuł jem òd mòjégò tatka Jana, jaczi za młodëch lat mieszkôł w Parszkòwie (starzińskô parafiô). Òpòwiôdôł, że za knôpa, a bëło to w 50. latach, òn ë jegò kòlédzë, tłëklë sã z knôpama ze Strzelna. Nôprzód wòłalë jedni do drëdżich hùrënamele!, pòtemù sã wëzywalë òd wszelejaczich… a tej to ju szło na piscë a czije. Jak më bë to dzysô pòzwalë? Kò pewno z pòlska – ustawka.
Hùrënamële, czë téż hùrënamle czekawò òpisôł Józef Cenôwa w niewëdóny pòwiescë pt. Marcin i jego czasy. Aùtorstwa Cenôwë je téż zbiérk òpòwiôdaniów, òpùblikòwónëch w 1982 rokù pt. Urënamle: powiôstczi z komudnëch lat. Kò z tegò co pamiãtajã hùrëmale z jednégò z òpòwiôdaniów tikałë sã czasów biôtków z krziżôkama (czej jem sã zmilëł, tej mie pòprawita).

Znajeta tak co jak hùrënamële? Czëła wa ò tim? Mòże stark czë òjc wama òpòwiôdôł, abò Wa sami sã tłëkła? Żlë jo – piszta w kòmeńtérach abò dôjta mie znac na jiny ôrt 🙂

PS. Hewò òbkłôdka ksążczi J. Cenôwë:

_DSC0147
i pierszô strona òpòwiôdaniô: Continue reading “Znajeta tak co: Hùrënamële”

Panëszczi

Jistno jak na Wilëjã tak na ZylwestraStarzënie – mòji rodny wsë, chòdzą panëszczi, zwóné gwiôzdkama. Òkróm kónia, bòcóna, pùrtka, kòzë, mùzykańta, babë a strëcha są jesz Stôri i Nowi Rok a miedwiédz.
Nôprzód czëc je zwónk, tej do chëczi przëchôdô panëszka, chtërnô sã pitô, czë gwiôzdczi mògą przińc. Żlë gòspòdôrz sã gòdzy, dôwô ji czile złotëch, a tej za pôrã, pôranôsce minut, panëszczi przëchôdają tuńcëjąc, skôcząc a wëjąc przë zwãkach akòrdeònu. Dôwni lëdze wpùszcziwelë je dodóm, terôczas pòzwôlają le głëpiec bùten. We Wilëjã a Zylwestra za panëszkama nëkają dzecë. Biéda temù kògò chwacą – nen dostôwô rzniątkã pédama.

Na òjdimkù panëszczi 1957/58 r. (ze zbiorów Ùlë Witkòwsczi)

Gwiôzdor

Gwiôzdor, pierwòszno gwës zwóny Gwiôdką, to pòstacëjô, chtërnô na Wilëjã przëchôdô do môłëch dzecy, pitô z pôcérza, grzécznym dôwô darënczi a nielósym rózgã.
Przezeblokłi je w grëbi kòżëch (dôwni béł òbkrãcony słomą), na głowie mô mùcã, na nogach skòrznie, na gãbã zakłôdô larwã z brodą. Jegò atribùtama są: zwónk, rózga abò palëca. Darënczi trzimie we wiôldżim miechù.
Gwiôzdorã straszoné są dzecë òb czas jagwańtu: Bądzta grzéczny bò Gwiôzdor wszëtkò widzy, a wama nick nie przëniese. Tak tej Gwiôzdor je brëkòwny w dëscyplinowanim dzecy.
Na pòstacëjô je téż w karnie panëszków zwónëch téż gwiôzdkama, co chòdzą pò wsë we Wilëjã wieczór.
Terôczas Gwiôzdor milony je ze swiãtim Mikòłajã. Nót wiedzec, że są to dwie apartné pòstacëje. Mikòłôj przëchôdô 6 gòdnika, wkłôdô miodnioscë do bótów, a nicht gò kòl tegò nie widzy. Zôs Gwiôzdor pòjôwiô sã na na wilëjã Gòdów.
W Starzënie Gwiôzdor przëchôdôł òb czas Wilëji, a tej drëdżi rôz jak bëła gwiôzdka rëchtowónô w stëcznikù dlô dzecy z „kòłchòzowëch”* familëjów.
Na òdjimkù taczi „kòłchòzowi” Gwiôzdor z pòczątkù 80. lat.

*kòłchòz – Rolniczô Spółdzeniô Produkcyjnô.

Pùpa

Dlô nëch, co skùńczëlë 30 lat a jesz nie nalezlë swòji drëdżi pòłowë, kréwni abò drëchòwie robią z szôtorów pùpã. Dlô stôrëch kawalérów je to snôżô białeczka, dlô stôrëch brutkówpëszny chłop.
Pùpã robi sã nié le dlô szpòrtu, ale téż dlô zachãtë, bë „stôri” sã w żëcym za ną prôwdzëwą miłotą rozezdrzelë 😉
Nen czekawi zwëk jesz tam-sam je na Kaszëbach kùltiwòwóny.
Na òdjimkù chłopskô pùpa dlô brutczi pòzwónô Frãc.
Wiôldżé dzãka dlô mòji drëszczi, chtërna prawie szukô za prôwdzëwim, bëlnym, fòrsz chłopã, nôlepi Kaszëbą, za pòzwòlenié òpùblikòwaniô òdjimka ji „bëńla”, jaczégò dostała na 30-té ùrodzënë.

Ne starnë ùżëwôją kùszków (an. cookies). Przezérając je bez zjinaczi ùstôwù przezérnika dôwôsz zgòdã do jich spamiãtëwaniô.