Bëlôk - czôrno na biôłim

dëgù! dëgù!
dëgù da
bëlny dëgôrz
z dëgówkama
nëkô z rena
za brutkama

dingù! dingù!
dingù da
mądri dëgôrz
brutczi mlodé
brzózką gëldzy
w gòlé nodżi

gili! gili!
gili da
brutczi zó to
rôd dôwają
dëgôrzowi
kòpã jajów

Òd Wiôldżégò Czwiôrtkù do Wiôldżi Sobòtë w kòscolach môlczą zwònë i zwónczi. Zó to czëc je klekòtanié. Jes w niechtërnëch parafiach na Kaszëbach, w piątk a òsoblëwie w sobòtã, knôpi chòdzą z klekòtkama wkól kòscola. Tak je chòcbë we Wejrowie kòl klôsztoru francëszkanów.

Kąsk wicy ò klekòtanim a jinszich kaszëbsczich zwëkach Wiôldżégò Tidzenia a Jastrów mòże przeczëtac w artiklu Andrzeja Bùslera na starnie KPZ: Jastrë czyli kaszubskie Święta Wielkanocne

Hewò tak piszą pòswiãconą krédą w Niemcach. Kòl naju na Kaszëbach je K+M+B, co znaczi Ksądz Mô Biédã 😉

Òd Nowégò Rokù jaż do swiãta Trzech Królów (6 stëcznika), pò wsach i miasteczka kaszëbsczich chòdzą przezeblekli za królów trzeji knôpi. Czedës ti chòdzëlë z gwiôzdą i brzãczadlã zwónym brómtopã czë mrëczkã. Pò pòlskù nen jinstrumeńt nazywóny je burczybasem. Króm tegò mielë òni téż sobą béksã na dëtczi.
Nôczãscy królowie òblokli są w biôlé ruchna. Czedës do òbleczeniô brëkòwóné bëlë pòdchlastnice a w nowëch czasach kòmże służków. Na glowach Królowie noszą kòrunë zrobioné z papióru, złotków i strzéberków. Jeden z nich mùszi miec gãbã wëmalowónô na czôrno.
Dzysôdnia królowie nie chòdzą ju z brómtopã i nie spiéwają taczi hewò piesnie: Read more

Hewò malińkô próbka jednégò z òpòwiôdaniów z cyklu „Hurenamle kaszubskie”, na jaczé dostôł jem Sztipendium Minystra Kùlturë ë Nôrodny Spôdkòwiznë.

Jãdrzné jabka, jãdrzé krëszczi…

(…)
– Ty by pomogła dziadkowi? Nie bój się, dziadek ci nic nie zrobi. Në pòjczkôj, pòjczkôj – Augustyn wyciągnął suchą rękę do dziewczynki.
Ta ciekawie patrząc na niego niepewnie podeszła do łóżka.
– Ja jestem Iwonka, a ty jesteś mój prapradziadek, tak? Mama mi mówiła… Mama jest tam – dziecko pokazało na uchylone do dużego pokoju, zwanego z kaszubska paradnicą, drzwi.
– Jo – wyszeptał stary Kreft.
– A ile mas lat?
– Dosc wiele… Nawetkã baro wiele.
– Sto cy dwieście?
– Tëli co trzeba…
– Cemu tak dziwnie mówis?
– Dziwnie? A… bo po swojemu, po kaszubsku.
– Ja umie po kasubsku – Iwonka uśmiechnęła się radośnie. – W pseckolu śpiewamy piosenki i wiersyki się ucymy, pani nam bajki po kasubsku cyta, a casem tata w domu tez po kasubsku mówi. Tylko nic mamie nie mów, bo mama nie lubi, jak tata po kasubsku w domu mówi. Ona by chciała, żeby ja lepiej po agnielsku umiała. A ja by chciała po hiszpańsku…
– Opowiesz dziadkowi kaszubską bajkę?
Iwonka śmiesznie zmarszczyła czoło. Read more

Wejle, 24 gòdnika na Wilëją Gòdów, jak zwëk kôże starzińsczé chëczë nawiedzëlë panëszczi…

Read more

Môta wa bëlno bótë wëczëszczoné? Czej jo, tej pòstawta je dzysô (5 gòdnika) na parapet a mdzeta gwës, że sw. Mikòlôj cos wama w nocë (6 gòdnika) do nich wlożi, nielósym wãdżel ë rózgã, a grzécznym co miodnégò. Równak na wiôldżé darënczi nie rechùjta, kò sw. Mikòlôj je biédniészi òd pòstacëji zwóny Gwiôzdorã (ale téż Gwiżdżã, Gwizdorã, Gwiôzdką, Panią Gwiôzdką czë Panëszką), co przëchôdô na wilëją Gòdów (24 gòdnika).

Terôczas dzecë (a starszi téż) nie rozróżniwają sw. Mikòlaja òd Gwiôzdora. Dlô nich to je jedno – chlop w czerwionym òbleczenkù z biôlą brodą, do te jesz jezdzy saniama, jaczé cygną reniferë. Cëż, pòpkùltura dobiwô.
Przódë lat na Kaszëbach sw. Mikòlôj kòjarzony bél przede wszëtczim z… wilkama, chtërnëch bél òpiekùnã, ale téż przed chtërnyma bronil òn lëdzy. Ks. Bernat Zëchta pòdôwô w swòjim słowôrzu (t. III, s. 168), że mikòłôj to je ‘zły duch, fig. zły człowiek’ a mô na se czerwioné òbùcé, a dali sélô do zewiszcza ‘nikòlaj’ (t. III, s. 259-60), co òznacziwô kùlawégò diôbla, chtëren mieszkô w lese.

Mikòlôj je, jistno jak swiãtô Barbara (4 gòdnika) patronã rëbôków (chòc nie wiém, czë terôczas kaszëbsczi rëbôcë mają do niegò jaką tczã). Ks. Zëchta w tomie II swòjégò słowôrza pòdôwô taką żartoblëwą òpòwiesc:

Pewien rybak podcza burzy na morzu modli się:

Swiãti Mikòłaju,
Pòmóż mie do kraju,
Jedną Klarã móm,
Do klôsztoru jã dóm.

A gdy już było blisko kraju, odwrócił się od morza i rzekł chytrze:

Mòrze, mòrze kùsznij mie w rzëc,
Mòja Klara mòże doma bëc.
(Przymorze)

Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Czejbë të Dzecątkò na Kaszëbach bëlo rodzoné…

Cëż wespólnégò mają sobą kóń ë Gòdë? Hewò to, że pòd kùńc lëstopadnika prôcownicë Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi w Wejrowie bëlë wëjachóny do Warendorf w Niemcach rôczony bez Zapôdnoprësczé Mùzeùm. Tã wejrowsczi mùzealnicë zrëchtowelë gòdną wëstawã… Òdjimczi z wernisażu nalézëta tuwò
W sklôdze kaszëbsczi delegacje bëlë: Benita Grzenkòwicz-Ropela – kùratór wëstawë, Wòjcech Wesserling – lëdowi kùńsztôrz, R.D. to znaczi jô, nôleżnicë Kaszëbsczégò Duò Artisticznégò tzw. „dwa kònie” – Tomôsz Fópka, chtëren jak to w zwëkù mô dëbeltno reprezeńtowôl Kaszëbë: 1. jakno direchtór wejrowsczégò mùzeùm ë 2. jakno spiéwôk. W ti slédny fùnkcje towarzël mù „drëdżi kóń” – Riszard Bòrësónk, chtëren grôl na akòrdiónie. Ne „dwa kònie”, w sobòtã 19 lëstopadnika 2016 rokù, òbczas wernisażu wëstawë, na chtërny nawetkã dosc wiela lëdzy przëszlo, delë kòńcert kaszëbsczich i niemieczich gòdowëch piesniów. Bezpieczno a wëgódno dowiózl naju donąd a nazôd, kùczer czerëjący mechanicznyma kòniama, szoféra z Szëmôłda Adóm Czoska.
Króm tegò rozmajité kònie – jednofarné, wielofarwné, dzywné, mòderné, wiôldżé a malińczé spòtikelë më wnetka w kòżdim nórce chòdzącë szasëjama Warendorfù – dzélëk nich widzec je na òdjimkach:

Read more

Ò pùpie dlô stôrégò brutmana (30 lat) i stôri brutczi (30 lat) pisôl jem ju rëchli tuwò. Przëbôczã, że pùpa dôrowónô je z leżnoscë 30 roczëznë ùrodzeniô brutmana czë brutczi, jaczi jesz nie nalezlë swòji drëdżi pòlowë. Zrobionô je z bëlnëch ruchnów – kò mùszi bëc pëszno òbloklô, żebë sromòtë nie bëlo. Wëpchónô móże bëc slomą, sanã, czë szôtorama. Dobrze je, żebë wszëtcë we wsë jã widzelë, temù nôlepi jã pòsadzëc przed dodomã na lawie. Pòtemù pewno sedzy biédnô dzes schòwónô na pszãtrze, abò w jaczi krëjamny jizbie. Nen wcyg żëwi zwëk znóny je w Lebczu, Strzelnie i Mierëszënie.
Òd mòji mëmë ë sąsôdczi ze Starzëna czul jem jesz ò jednym szpòrce, jaczi sã robi stôrémù kawalérowi na 30 ùrodzënë – wklôdô sã taczémù gãsé jajo pòd pierzënã, żebë nen so cos wësedzôl… Jesz dze jindze dôwalo sã za taczégò bëńlã na mszą…
A móże jesz w jaczich wsach je pùpa znónô, abò są jesz jinszé szpòrtë? Dôjta znac w kòmeńtérach.
Bóg zaplac Aleksandrze Ôbram i Grégòrowi Renuszowi za wiadla.

Pùpa dlô brutczi – Frãc

Pùpa dlô brutmana – Hela (foto: A. Ôbram)

Zrealizowano w ramach stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Zdrój: Kaszubi, kultura ludowa i język, Toruń 1934, s. 73

Cëż to je na klëka? Kò znajemë ją z „Kaszëbsczich nótów”. Leno ną razą nié ò ną klëkã, co jã sã na wòla naklôdalo, jidze. Tuwò prawie gôdka ò zakrzëwiony palëcë, chtërnô zwónô je téż kluką, kòzłã czë krzëwim sãkã. Przódë lat służëla òna  do przekôzywaniô wiadlów na wsach. Służëla? A mòże slużi jesz dzysô? Kò w jedny wsë na nordze Kaszëb, w Slawùtowie, klëka, zwónô kòzłã, chòdzy pò wsë do terô. Szôltëska ti wsë wësélô ją na wies z lëstã zatklim w rësënie, co je na jednym z jegò kùńców, żlë chce dac mieszkeńcóm wiédzã ò pòdatkach. Ò slawùtowsczim kòzle mdzeta mòglë przëczëtac w rujanowi „Pòmeranie”. A mòże na Kaszëbach je jinô wies, dze klëka jesz je w ùżëcym?

Wiele wiadlów ò klëce dôwô w swòjim slowôrzu ksądz Bernat Zëchta, chtëren notérëje:
klëka – 2. mocno zakrzywiona laska, zwykle jałowcowa z przyczepioną do niej kartką papieru, w której niegdyś sołtys zwoływał gminę na zebranie lub podawał jakieś ogłoszenia do ogólnej wiadomości. Dziś laska ta wyszła z użycia, a nazwą klëka określa się już tylko ogłoszenie. W Goszczynie klëka miewała kształt kozła, stąd także oboczna jej nazwa kòzeł, gdzie indziej miała kształt węża, w Kębłowie pod Luzinem kształt kijanki. Klëka przëszła, pòdatczi mają bëc płaconé. Zanies klëkã na pùstczi. Jic jak klëka – ‘rozgłosić się’: Czej ta ò tim wié, tej to pùdze we wies jak klëka – ‘wszyscy się o tym dowiedzą’ (pn, śr).

kluka – 1. laska sołecka (pd). 2. pùstonocnô kluka – laska w postaci buławy, przewiązana czarną, długą wstążką, którą posługiwano się niegdyś podczas zapraszania na tzw. pùstą noc przed pogrzebem. Zaproszenie to odbywało się w ten sposób, że dwaj chłopi ‘mężczyźni’ obchodzili chaty i klepali kluką w dzwiérze mówiąc: Dali waju prosëc na pùstą noc, po czym zanosili klukã do domu żałobnego, gdzie przechowywano ją do następnego pogrzebu we wsi (Wielkie Chełmy).

kòzeł – 3. laska sołecka (pn), były dwa rodzaje kòzłów: większy dla gbùrów, mniejszy dla reszty ludności. Podrzucając kòzła w sień naśladowano bleczenié kozła. Stąd powiedzenie: Kòzeł zableczôł (Puckie). Kòzeł dzys chòdzy pò wsë. Z kòzłã chòdzą, chto wié, co ten szôłtës òd nas chce. Szôłtësczi kòzeł nazéwô sã kòzeł, bò mô rodżi i kłãbë jak zmiarti kòzeł, a w pëskù òn trzimô lëst. Łazëc jak wiesczi kòzeł – ‘o człowieku próżnującym, wałęsającym się po wsi’.

krzëwi sãk – laska fantazyjnie zakrzywiona, służąca sołtysowi do podawania wiadomości gromadzie (Przyjezierze Wdzydzkie).

Slowò klëka mô wiele znaczënków, Zëchta pòdôwô jejich czilenôsce: Read more

W piątk wieczór, na wilëją szlubù i wieselégò, lëdze schôdają sã pòd chëczą starszëch brutczi na pòlterabend zwóny téż pòltrówką abò pòltrã. Kòżden, chto przëszed mùszi chòc jedną sklaną bùdlã abò wek na progù dodomù stlëc na szczescé mlodëch a òdnëkaniô lëchëch dëchów. Robi to sã z redoscą a glosnym krzikã, kò pòlterabend znaczi „glosny wieczór”. Biéda temù, chto za pierszą razą bùdlë nie stlëcze, kò mòże bëc wësmióny. Zó to tlëczenié mlodi mają òbòwiązk pòczãstowac zeszlëch sznapsã ë kùchã. Na pòlter sã nie zaprôszô, kòżden mòże przińc. Nôwicy je nëch, co nie są proszony na wieselé – kòl ti leżnoscë sklôdają mlodima żëczbë, a czasã nawetkã dôwają darënczi.
Jesz w latach 80. tlëklo sã sklo na progù dodomù, terôczas rëchtëje sã tzw. kastã, żebë bëlo bezpieczni a lżi do sprzątaniô. Czãsto na pòltrach dô sã terô spòtkac mùzykańtów. Pòltra mùszi bëc kùńc ò dwanôsti, tj. wszëtkò sklo mùszi bëc wëmiotłé a zebróné bez mlodëch. Pò pólnocë mô bëc sztël, kò mlodi a jejich starszi mùszą sã jesz wëspac.
Pòlterabend je to zwëk germańsczi, znówny téż je na Szląskù (leno tam sã tlëcze pòrcelanã), Wiôlgòpòlsce, Kòcewim, w niechtërnëch regionach Niemców ë Duńsczi.
Niżi òdjimczi z pòltrów w Pùckù (2016 r.) ë Dãbògòrzim (2015 r.): Read more